مقاله جایگاه محیط زیست از منظر قرآن و آموزه های دینی

این مقاله به بررسی جایگاه محیط زیست از منظر قرآن و آموزه‌ های دینی پرداخته و تلاش می‌ کند ساختار نظام‌ مند ارتباط انسان با جهان را از دیدگاه اسلام تحلیل کرده و مبانی نظری و عملی حفظ محیط زیست را بر اساس تعالیم قرآنی و احادیث بیان نماید.

چکیده

انسان به دلیل برخورداری از عقل و شعور که او را از سایر موجودات متمایز می‌ سازد، توانسته است محیط زیست را تحت سلطه خود درآورد و بدین ترتیب تعادل طبیعی آن را بر هم زند. این رویکرد سبب شده است انسان احساس مالکیتی نسبت به طبیعت پیدا کرده و از آن به شیوه‌ ای مالکانه بهره‌ برداری کند. چنین نگرشی به او این حق را می‌دهد که به دلخواه در محیط زیست تصرف کرده و در نهایت فجایع زیست‌ محیطی بزرگی را رقم بزند. امروز، این اقدامات انسان او را با چالشی جدی مواجه کرده است و ناچار شده تمامی تلاش خود را برای جبران این بحران به کار گیرد. ریشه این معضل را می‌توان در نگرش و تفسیر انسان از طبیعت جستجو کرد؛ نگاهی که طبیعت را صرفاً وسیله‌ ای برای رفع نیازها، خواسته‌ها و جاه‌ طلبی‌ هایش می‌ پندارد.

از آنجا که معیار ارزش‌ گذاری انسان اغلب بر پایه ملاحظات مادی و تجاری است، او به بسیاری از جنبه‌های حیاتی طبیعت بی‌ تفاوت شده است. هنگامی که طبیعت از نگاه انسان قدسیت و معنای ژرف خود را از دست دهد، بهره‌ برداری او از طبیعت به گونه‌ای خواهد بود که نظم و هماهنگی آن را مختل می‌ کند. این رفتار انسان و جامعه، که بازتاب باورهای فرهنگی و دینی آنها است، نقشی اساسی در بحران‌ های زیست‌ محیطی ایفا می‌ کند. بر این اساس، این مقاله می‌کوشد ساختار نظام‌ مند ارتباط انسان با جهان را از منظر اسلام بررسی کرده و مبانی نظری و عملی حفظ محیط زیست سالم را بر اساس آیات قرآن و احادیث ارائه دهد.

در اندیشه اسلامی، خداوند خالق همه کائنات است و طبیعت تجلی آیات الهی است که بر اساس حق و عدل خلق شده است. مالکیت مطلق بر جهان، منحصر به خداوند است و سایر مالکیت‌ ها صرفاً قراردادی و اعتباری هستند. انسان در برابر خداوند وظیفه تسلیم دارد و در برابر مخلوقات، به رعایت عدل موظف است. اسلام با تأیید مشروعیت بهره‌ برداری و تسخیر طبیعت توسط انسان، این عمل را در چارچوب عدل و امانت‌ داری تعریف کرده است.

انسان به‌ عنوان جانشین و خلیفه خداوند در زمین معرفی شده است تا اراده الهی را در جهان به انجام رساند. اما این جانشینی بر اساس اصل امانت‌ داری است؛ بدین معنا که تمامی امکانات طبیعت به‌ صورت امانت در اختیار انسان قرار گرفته است. از منظر اسلام، محیط زیست عرصه‌ای است که انسان از طریق آن به کمال و هدف آفرینش خود می‌ رسد و در این مسیر، او مجاز به اسراف، کفران نعمت، تخریب یا تجاوز به حقوق دیگران نیست. تعالیم دینی همچنین اصول و راهکارهایی عملی برای بهره‌ وری صحیح از محیط زیست در سطح فردی و اجتماعی ارائه می‌ دهند.

مقدمه

یکی از چالش‌ های اساسی هزاره سوم، توجه به محیط زیست و مقابله با پیامدهای ناشی از تخریب آن است. انقلاب صنعتی و گسترش فناوری در زندگی انسان، تأثیرات عمیقی بر طبیعت برجای گذاشت؛ از جمله آلودگی آب‌ های سطحی، نابودی جنگل‌ ها و مراتع که به بیابان‌ زایی انجامیده است، شکاف در لایه ازن، آلودگی هوا، به‌ ویژه در کلان‌شهرها، و پیامدهای ناشی از مصرف بی‌رویه سوخت. این تحولات زیان‌ های جبران‌ناپذیری را به جهان هستی وارد کرده و بقای نظام طبیعت، از جمله خود انسان، را با بحرانی جدی مواجه ساخته است. در واقع، موضوع محیط زیست اکنون به مسئله‌ای حیاتی و فوری بدل شده که برای آینده بشر اهمیتی بی‌ مانند دارد.

انسان مدرن، که در ابتدا در غرب ظهور کرد و به‌ تدریج جهان را تحت تأثیر قرار داد، با نام پیشرفت مادی و توسعه اقتصادی به تخریب بی‌ سابقه‌ ای از سیاره زمین دست زد. اما امروز، همان انسان به این درک رسیده که این روند نه تنها او را از لحاظ معنوی تضعیف کرده است، بلکه حتی امکان ادامه حیات بر روی زمین را نیز برایش دشوار کرده است. به بیانی استعاری، انسان مدرنی که برای به‌ دست آوردن زمین از آسمان روی‌ گردان شد، اکنون زمین را نیز به دلیل همین دوری از معنویت از دست می‌ دهد.

در سال‌ های اخیر، توجه به دین و تعالیم مذهبی به‌ عنوان راه‌ حلی برای مقابله با بحران زیست‌ محیطی افزایش یافته است. در این میان، محققان و اندیشمندان مسلمان بر آن شده‌ اند تا با بهره‌ گیری از آموزه‌ های قرآن کریم و مکتب اسلام، راهکارهایی برای حل این بحران ارائه دهند. به باور آنان، بهترین نسخه شفابخش برای این درد مزمن را می‌ توان در میان آیات قرآن و احادیث معصومین (ع) یافت؛ چراکه قرآن کریم، به‌ عنوان کتابی جامع و کامل، پاسخگوی تمامی نیازهای بشر است:

ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم. (انعام، 38)
و کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن آمده است. (نحل، 89)

بر اساس این آیات و تفاسیر، قرآن علاوه بر مسائل معنوی، راهنمایی‌ هایی جامع برای جنبه‌ های مادی و زیست‌ محیطی زندگی انسان ارائه می‌ کند. مرور آیات و احادیث نشان می‌ دهد که حفظ محیط زیست و رعایت ارزش و جایگاه آن، یکی از موضوعات مورد توجه در تعالیم اسلامی است.

در ادامه، ضمن ارائه تعریفی دقیق از محیط زیست، به بررسی مبانی نظری و عملی مرتبط با حفظ آن از دیدگاه اسلام خواهیم پرداخت. برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (PNUE) محیط زیست را «محل کامل زیست انسان» تعریف می‌کند. به‌ لحاظ لغوی، واژه “محیط” به معنای احاطه‌کننده و “زیست” به معنای حیات و زندگی است. بر این اساس، محیط زیست دربرگیرنده تمامی عوامل طبیعی و انسانی است که حیات انسان را تحت تأثیر قرار می‌ دهد.

اهمیت و نقش محیط زیست در زندگی انسان

خلقت انسان از دو بُعد جسمانی و روحانی تشکیل شده است. بُعد جسمانی انسان از خاک است، همان‌گونه که در قرآن کریم در آیات متعددی به این موضوع اشاره شده است (آل عمران، 59؛ کهف، 37؛ حج، 5؛ فاطر، 11؛ طه، 55). به‌عنوان نمونه، در آیه 67 سوره غافر آمده است:

هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثم…
«اوست پروردگاری که شما را از خاک آفرید، سپس…»

و در سوره روم، آیه 20 می‌فرماید:
وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُم…
«و از نشانه‌های او این است که شما را از خاک آفرید، سپس…»

این آیات نشان می‌دهد که خلقت انسان نهایتاً به زمین بازمی‌گردد. مواد غذایی که پدر و مادر مصرف می‌کنند و از عناصر زمین تشکیل شده‌اند، منشأ تغذیه و رشد فرزند در رحم مادر و صُلب پدر می‌شود. بنابراین، پیدایش انسان از خاک و عناصر زمین است (طباطبایی، المیزان).

در برخی دیگر از آیات (مانند انعام، 2؛ اعراف، 12؛ مؤمنون، 12؛ سجده، 7؛ صافات، 11؛ ص، 71)، به خلقت انسان از طین (گل) و صلصال (گل خشک) اشاره شده است (حجر، 26، 28، 33 و الرحمن، 14). مفسران معتقدند که این واژه‌ها مکمل یکدیگر بوده و تناقضی ندارند، بلکه هر کدام مرحله‌ای از مراحل آفرینش را توضیح می‌دهند (فخر رازی، 1420ق).

خلقت انسان از خاک یا گل، که ترکیبی از آب و خاک است، تأثیر عمیق طبیعت بر روح و جان انسان را روشن می‌سازد. به همین دلیل است که مظاهر طبیعت همچون دشت‌های سرسبز، دریاها، کوه‌ها، و آبشارها آرامش و طمأنینه‌ای خاص برای انسان به ارمغان می‌آورند. از این‌رو، اهمیت حفاظت از محیط زیست و طبیعت آشکار می‌گردد.

جالب آنکه انسان پس از مرگ نیز به خاک بازمی‌گردد:
مِنهَْا خَلَقْنَاكُمْ وَ فِيهَا نُعِيدُكُمْ وَ مِنهَْا نخُْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى‏ (طه، 55).
«شما را از خاک آفریدیم، به خاک بازمی‌گردانیم و بار دیگر شما را از خاک خارج می‌کنیم.»

این بازگشت نشان‌ دهنده حکمت الهی است که در آن همه چیز به چرخه طبیعت بازمی‌گردد و تعادل در جهان حفظ می‌شود. نظام طبیعت بر پایه تعامل و توازن همه‌جانبه بنا شده است و بازگشت جسم انسان به طبیعت نیز بخشی از این چرخه است. در همین راستا، انسان با رعایت اصول صحیح بهره‌برداری از طبیعت و محیط زیست، وظیفه دارد توازن زیست‌محیطی را حفظ کند.

بحران زیست‌محیطی در جهان اسلام، همچون سایر جوامع، ناشی از کم‌رنگ شدن تعالیم دینی در زندگی اجتماعی و رویکرد مادی به جهان است. عواملی همچون سیاست، اقتصاد و فناوری نگرش الهی به طبیعت را تحت تأثیر قرار داده‌اند. اسلام طبیعت را تجلی آثار خداوند می‌داند و همواره ارتباط با جهان طبیعت را همراه با احساسی مقدس تلقی کرده است.

اسلام هیچ‌گاه زمینه پیدایش انسانی بی‌مسئولیت در قبال جهان، طبیعت و خداوند را فراهم نکرده است. در دیدگاه اسلامی، انسان به‌عنوان خلیفه خداوند، وظیفه دارد اراده الهی را اجرا کند. از این‌رو، اگر زن و مرد مسلمان به آموزه‌های دینی آگاه باشند، همواره از مسئولیت خلیفه بودن در برابر خداوند و طبیعت آگاه خواهند بود (نصر، 1378).