مقاله اثر تاریخ کاشت و تراکم بر عملکرد و برخی از صفات کمی و کیفی سورگوم دانه ای

دانلود مقاله اثر تاریخ کاشت و تراکم بر عملکرد و برخی از صفات کمی و کیفی سورگوم دانه ای

چکیده:
در راستای مطالعه اثر تاریخ کاشت و تراکم بر عملکرد و برخی از صفات کمی و کیفی سورگوم دانه ای، تحقیقی در بهار سال ۱۳۸۸ در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد میبد به صورت کرت های خرد شده(اسپیلت پلات) در قالب طرح آزمایشی بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار، اجرا گردید. سه تاریخ کاشت(۱۵/۳ ،۳۰/۳و ۱۴/۴) به عنوان سطوح عامل اصلی و تراکم های۷۵، ۱۰۰ و ۱۵۰ هزار بوته در هکتار به عنوان سطوح عامل فرعی انتخاب گردیدند.
هر کرت فرعی از ۵ خط ۶متری به فواصل خطوط۵۰سانتی متر تشکیل شده بود. کشت در تاریخ های پیش بینی شده و با تراکم مورد نظر انجام و یادداشت برداری های لازم در طول دوره رشد انجام شد. در این آزمایش صفت های ارتفاع گیاه، تعداد دانه در پانیکول، طول پانیکول، تعداد پانیکول در متر مربع، وزن هزار دانه، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک، عملکرد دانه و درصد پروتئین دانه محاسبه گردید. سپس تجزیه واریانس بر اساس طرح به کار رفته صورت گرفت و میانگین ها به روش دانکن مقایسه شدند. نتایج نشان داد که اثر تراکم های مختلف بوته بر تمامی صفات مورد بررسی به جزء تعداد پانیکول در مترمربع و طول پانیکول دارای اختلاف معنی داری می باشد و با افزایش تراکم تمامی صفات به جزء ارتفاع بوته ،تعداد پانیکول در متر مربع،عملکرد بیولوژیک وعملکرد دانه به طور معنی داری کاهش می یابند. همچنین نتایج نشان داد که اثر تاریخ کاشت و تراکم بر عملکرد دانه دارای اختلاف معنی داری است. مقایسه میانگین های اثر تاریخ کاشت بر عملکرد نشان داد که تاریخ کاشت ۱۴/۴ با عملکرد ۷۶/۲ تن در هکتار نسبت به تاریخ کاشت های دیگر برتر بوده است. در مورد تراکم نیز مشخص گردید که تراکم ۱۵۰هزار بوته در هکتار دارای عملکرد ۰۵/۲ تن در هکتار برتر از سایر تراکم ها می باشد. اثرات متقابل تاریخ کاشت و تراکم نیز نشان داد که تراکم ۱۵۰هزار بوته در هکتار در تاریخ کاشت ۱۴/۴بیشترین عملکرد به میزان ۴۰/۳ تن در هکتار را داراست وبرای شرایط آزمایش توصیه می شود.

کلید واژه ها: سورگوم، تاریخ کاشت، تراکم، عملکرد و اجزا عملکرد

مقدمه:
با تولید ارقام بدون پنجه(تک ساقه) سورگوم و بر طرف شدن مشکل پنجه زنی بی رویه در این گیاه، افق های تازه ای در تولید این محصول در کشور فراهم گشته است. سورگوم گیاه مقاومی بوده و در شرایطی که برای بیشتر غلات نامناسب است، قادر به تولید بذر می باشد و به دلیل مقاوت این گیاه نسبت به خشکی برای مناطقی که بارندگی منظمی ندارند گیاه مناسبی است (۲۴۵). اگر چه پتانسیل عملکرد آن شبیه ذرت می باشد (۲۴۰). ولی کشت این گیاه در مناطق نیمه خشک حاره ای که میزان بارندگی سالیانه بیش از ۵۰۰میلی متر است معمول بوده و در این مناطق عملکرد دانه آن بین ۶۶۰تا ۴۰۰۰کیلوگرم در هکتار متغیر است (۲۳۴). گر چه سورگوم بومی مناطق حاره بوده و عموماً به عنوان یک محصول زراعی آب و هوایی گرم شناخته شده است(۱۹۴). اما با اصلاح ژنتیکی ارقام متحمل به درجه حرارت های پائین (۳۴) و در دسترس بودن هیبریدهای زودرس(۵۲) این گیاه را در مناطق معتدل و حتی سردسیر می توان کشت نمود.
اگر چه گیاه سورگوم برای اهداف متعددی مانند تولید دانه، علوفه، قند مایع و اتانول قابل استفاده است، اما به دلایل متعددی به عنوان یک گیاه مهم برای تولید علوفه و دانه مطرح می باشد. برخی از این دلایل عبارتند از: رشد در مناطق کم باران و گرم که سایر غلات، اغلب قادر به رشد نیستند، توانایی آن برای تولید محصول تحت شرایط نامساعد محیطی شامل سیستم ریشه ای نسبتاً عمیق و وسیع برای استفاده از آب قابل دسترس، پوشش مومی بر روی ساقه ها و برگ ها در جهت کاهش تلفات آب از طریق کوتیکول توانایی به حداکثر رساندن کارایی مصرف آب از طریق آرایش برگ ها و تنظیم روزنه ای و توانایی برای استفاده از مواد فتوسنتزی تولیدی در قبل از گرده افشانی جهت پر کردن دانه ها، فصل رویشی نسبتاً کوتاه، قابلیت استفاده جهت تناوب زراعی و وجود هیبریدهای مقاوم که باعث افزایش محصول می گردند، به عنوان مثال درکشور آمریکا میانگین محصول سورگوم دانه ای به واسطه به کارگیری این هیبریدها بین سال های ۱۹۴۰ و ۱۹۷۰ میلادی سه برابر شده است (۱۹۵). دلایل ذکر شده سبب می شود سورگوم به عنوان یک گیاه مهم از نظر کشاورزی و صنعتی در سراسر جهان مطرح گردد.

۱-۲-اهداف تحقیق
باتوجه به خشک بودن مناطق وسیعی از ایران و سازگار بودن این گیاه به شرایط خشکی و با افزایش روز افزون جمعیت و لزوم تأمین پروتئین مورد نیاز انسان ها از طریق تولید مواد دامی و گیاهی در این زمینه خلاء تحقیقاتی احساس می شود و از آنجا که در کشور ما مهمترین عامل تهیه پروتئین مورد نیاز در رژیم غذایی انسان، منابع حیوانی می باشد، بایستی با انتخاب و کاشت گیاهان مناسب و سازگار با مناطق مستعد توسعه دامداری و تولید گیاهان پربازده باعث کاهش قیمت تمام شده این گیاهان شد که این خود بالطبع سبب افزایش گوشت، مهمترین پروتئین منبع حیوانی و کاهش قیمت آن خواهد گردید. لذا این تحقیق به منظور دستیابی به اهداف فوق و مطالعه بیشتر در ارتباط با چگونگی افزایش عملکرد این رقم از طریق تغییر ترکیب هندسی تاریخ کاشت و تراکم، تأثیر آن بر اجزاء عملکرد و تعیین عوامل و صفاتی که با عملکرد دانه در رقم سورگوم دانه ای سپیده همبستگی بالایی دارند به اجرا در آمد. در واقع در این طرح تاریخ های مختلف کاشت و تراکم های مختلف بوته بر روی رقم سپیده مورد ارزیابی قرار می گیرد تا در نهایت بهترین تاریخ و بهترین تراکم که دارای بازدهی بیشتری بودند به کشاورزان منطقه معرفی گردد؛ زیرا مدیریت کسب این گیاه برای کشت حداکثر تولید وابسته به آشنایی زارعین با شرایط و نیازهای رشد و نمو آن می باشد.
در نهایت اهداف کلی این تحقیق شامل موارد زیر می باشد:
• مقایسه تراکم های متفاوت در شرایط آب و هوایی گرم و خشک.
• مقایسه تاریخ های کاشت متفاوت در شرایط آ ب و هوایی گرم وخشک.
• مقایسه عملکرد و صفات کمی و کیفی تحت تأثیر تراکم ها ی متفاوت.
• مقایسه عملکرد و صفات کمی و کیفی تحت تأثیر تاریخ های کاشت متفاوت.
• تعیین مهمترین صفات کمی و کیفی که با عملکرد دانه همبستگی دارد.
• تعیین مناسب ترین تراکم که منجر به عملکرد بالاتری نسبت به سایر تراکم ها می شود.
• تعیین مناسب ترین تاریخ کاشت که منجر به عملکرد بالاتری نسبت به سایر تاریخ های کاشت
می شود.

۲-۱- سازگاری سورگوم
سورگوم زراعی گیاهی است یکساله، روز کوتاه، چهارکربنه و با شدت فتوسنتز زیاد و متعلق به تیره غلات (گرامینه) زیر تیره آندروپوگون و جنس سورگوم که بر حسب نوع مصرف آن را به پنج گروه دانه ای- علوفه ای- قندی، جارویی و علفی تقسیم می کنند (۱۹۴). امروزه سورگوم در شش قاره جهان کشت می شود و در مقایسه با برنج،گندم و ذرت از پتانسیل عملکرد بالایی برخوردار است. چنانکه در شرایط مطلوب عملکرد آن بالاتر از ۱۱ تن در هکتار و در شرایطی که رطوبت عامل محدود کننده نباشد متوسط عملکرد آن ۷تا۹تن در هکتار است (۱۶۹). سورگوم را در مناطقی که ۱۲۵ روز فصل رشد عاری از یخبندان دارند و متوسط درجه حرارت هوا در طول فصل رشد بیش از ۲۰ درجه سانتیگراد باشد می توان کشت کرد. سورگوم حساس به فتوپریود بوده وگیاهی روز کوتاه می باشد. همچنین آغاز گلدهی و ادامه آن بوسیله شب های بلند تسریع
می شود گرچه واکنش به فتوپریود در زیر گونه های این گیاه متفاوت بوده و در آن ارقام حساس، غیر حساس و حد واسط نسبت به فتوپریود وجود دارد (۲۸۶).
آرمسترانگ و مایتی مشاهده کردند که بذر سورگوم حداقل ۹تا۱۰روز بعد از گرده افشانی قادر به جوانه زنی است(۶۹،۱۹۱). پیکاک و ویلسون دریافتند که رطوبت بذر باید به آستانه ای برسد تا جوانه زنی صورت گیرد (۲۳۴). مناسب ترین دما برای جوانه زنی بذر بین ۲۱ تا ۳۵ درجه سانتیگراد(۱۷۶) است ودمای بالاتر از ۴۰درجه سانتیگراد باعث کاهش درصد جوانه زنی می شود. بذر این گیاه می تواند تا دمای ۱۲- درجه سانتیگراد را تحمل نماید،ولی رطوبت آن باید کمتر از ۱۵درصد باشد و رطوبت های بالاتر از (۳۰تا۳۵درصد)بر روی درصد جوانه زنی تأثیر قابل ملاحظه ای می گذراند (۲۳۲) .
در درجه حرارت های ۴۳-۴۰در جه سانتیگراد گرده افشانی و تشکیل بذر در سورگوم به شرط فراهم بودن رطوبت کافی در خاک و رطوبت نسبی هوا بمیزان ۱۵تا ۳۰درصد به طور طبیعی انجام می شود (۱۶۹).
سورگوم یکی از مقاومترین گیاهان زراعی نسبت به خشکی بوده و به شتر گیاهان زراعی جهان معروف است. انتساب این نام به سورگوم به خاطر ظرفیت بالای آن در تولید دانه در شرایط رطوبت پائین است(۲۸۶)این گیاه برای رشد نسبت به گیاهان دیگر آب کمتری نیاز دارد. و برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک ۳۳۲ کیلوگرم آب مصرف می کند. در صورتیکه جو و گندم به ترتیب به ۴۳۴ و ۵۱۴ کیلوگرم آب برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک نیاز دارند(۱۶۹). نیاز آبی سورگوم با رشد آن افزایش یافته و در طی دوره گلدهی به حداکثر خود
می رسد و پس از این زمان مصرف آب کاهش می یابد در مرحله حداکثر مصرف سورگوم به حدود ۶تا۷میلی متر آب در روز نیاز دارد(۱۶۹). این گیاه را می توان در ردیف گیاهانی قرار داد که حساسیت کمی به نوع خاک دارد، اما خاک های دارای زهکش خوب و بافت متوسط برای رشد مطلوب آن مورد نیاز است(۲۸۶). سورگوم را می توان در اراضی با pH متفاوت (۵/۸- ۵/۴) کشت کرد(۶۱). مقاومت به شوری سورگوم متوسط بوده و عملکرد گیاه در هدایت الکتریکی ۱۲میلی موس بر سانتی متر به میزان ۵۰درصد کاهش می یابد (۲۱۳) کمبود ریز مغذی های آهن، روی و منگنز در خاک های قلیایی وجود دارد که بر روی رشد سورگوم اثر می گذارد. خاک های اسیدی به علت مسمومیت زیاد آلومینیوم باعث صدمه شدید به ریشه ها و کمبود فسفر در گیاه سورگوم می گردد. تنوع ژنتیکی مقاومت به آلومینیوم می تواند یک راه موثر برای توسعه سورگوم در این خاک ها باشد. (۱۱۰)
اخیراً محققان، ژرم پلاسم سورگوم را با استفاده از نشانگرهای DNA مورد بررسی قرارداده اند که نتایج حاصل می تواند در شناسایی سریع و دقیق ژنوتیپ های آن مورد توجه قرار گیرد. تعداد کروموزم تمامی گونه های جنس سورگوم مضربی از ۵ بوده و به عبارت دیگر دارای n =5 می باشند گونه S.bicolor دارای ۱۰جفت کروموزم است و نشانگرهای DNA امکان مضاعف شدن کروموزمهای سورگوم یا قطعات کروموزمی آن را مشخص کرده اند. برخی از محققان براین باورند که گونه bicolor (تتراپلوئید) احتمالاً از یک تتراپلوئید قدیمی مشتق شده است.(۱۵۲) از سوی دیگر شواهدی مبنی بر رفتار دیپلوئیدی گونهs- bicolor وجود دارد بنابراین تحقیقات بیشتری برای کامل کردن این شواهد مورد نیاز است.

۲-۲- مشخصات گیاه شناسی سورگوم
۲-۲-۱-ریشه:
ریشه چه برای ثابت نگه داشتن موقت گیاهچه بوده و ریشه های جانبی از پائین ترین گره ساقه ایجاد می شوند. ریشه معمولاً بین ۱تا ۳/۱ متر در خاک نفوذ کرده، ولی ۸۰درصد آن در عمق ۳۰سانتی متری از سطح خاک می باشد (۱۹۱). سیلیکای ذخیره شده در درون پوست ریشه احتمالاً باعث محکم شدن ریشه در خاک شده و آن را قادر به تحمل فشار زیاد در خلال تنش خشکی می نماید (۱۲۳). در بعضی ژنوتیپ ها دایره محیطیه زیر درون پوست چوبی شده است(۱۹۱). در بعضی تعداد ریشه های موئین در سورگوم دو برابر ذرت می باشد. ریشه های نگهدارنده ممکن است از ریشه های ابتدایی روی گره های پائینی رشد کنند اما این ریشه ها در جذب آب و عناصر غذائی نقش مهمی ندارند (۱۶۹). سورگوم زراعی بدون ریزوم بوده(یا ریزوم محدودی دارند) و لذا بیشتر یکساله هستند. ریزوم قوی فقط در زیر گونه halepense یافت می شود (۱۲۴). سیستم ریشه تکیه گاهی است برای پنجه هائی که از جوانه های نابجا در پایه ساقه اصلی ایجاد می شوند.

فهرست مطالب
چکیده: ۱
مقدمه: ۲
۱-۲-اهداف تحقیق.. ۴
۲-۱- سازگاری سورگوم. ۵
۲-۲- مشخصات گیاه شناسی سورگوم. ۷
۲-۲-۱-ریشه: ۷
۲-۲-۲-ساقه: ۷
۲-۲-۳-برگ ها: ۸
۲-۲-۴-غلاف برگ: ۹
۲-۲-۵-پایک گل آذین: ۹
۲-۲-۶-گل آذین: ۹
۲-۲-۷-دانه: ۱۰
۲-۳- مبداء و پراکنش… ۱۰
۲-۴-اهمیت سورگوم. ۱۲
۲-۵-جایگاه تولید سورگوم در ایران و جهان.. ۱۳
۲-۶-طبقه بندی سورگوم. ۱۵
۲-۶-۱- طبقه بندی گیاهی.. ۱۵
۲-۶-۲- طبقه بندی سیتولوژیکی.. ۱۶
۲-۶-۱- ۱-سورگوم ورسی کالور: ۱۶
۲-۶-۱-۲- سورگوم هالوپنس: ۱۶
۲-۶-۱-۳- سورگوم معمولی: ۱۶
۲-۶-۳- طبقه بندی زراعی.. ۱۶
۲-۶-۳-۱- سورگوم دانه ای: ۱۷
۲-۶-۳-۲- سورگوم علوفه ای: ۱۷
۲-۶-۳-۳- سورگوم قندی: ۱۷
۲-۶-۳-۴- سورگوم جارویی: ۱۷
۲-۶-۳-۵- سورگوم علفی: ۱۷
۲-۷- کیفیت علوفه ای.. ۱۸
۲-۸- اسید سیانیدریک… ۱۹
۲-۹- ترکیبات دانه سورگوم. ۲۰
۲-۹-۱- پروتئین ها ۲۱
۲-۹-۲- لیپیدها ۲۱
۲-۹-۳- کربوهیدرات ها ۲۱
۲-۹-۴- ویتامین ها و عناصر غذایی: ۲۱
۲-۹-۵- پلی فنل ها ۲۲
۲-۱۰- اقلیم موردنیاز سورگوم. ۲۲
۲-۱۱- مصرف آب.. ۲۴
۲-۱۲- کود. ۲۵
۲-۱۳- تناوب.. ۲۶
۲-۱۴- آماده سازی زمین.. ۲۶
۲-۱۵- خاک… ۲۶
۲-۱۶-تهیه بستر کاشت: ۲۷
۲-۱۷- تاریخ کاشت: ۲۷
۲-۱۸- نحوه کاشت.. ۲۷
۲-۱۹- داشت.. ۲۸
۲-۲۰- برداشت.. ۲۸
۲-۲۱- انبار کردن بذر. ۲۹
۳-۱-عملکرد و اجزای عملکرد. ۳۱
۳-۲- اثر تنش های محیطی بر عملکرد و اجزاء عملکرد. ۳۲
۳-۲-۱- آب: ۳۲
۳-۲-۲- دما: ۳۳
۳-۲-۳- نور: ۳۴
۳-۲-۴- حاصلخیزی خاک… ۳۵
۳-۳- تاریخ کاشت.. ۳۶
۳-۳-۱- اثر تاریخ کاشت بر مراحل رشد فیزیولوژیکی و فنولوژیکی سورگوم. ۳۸
۳-۳-۱-۱- ظهور و استقرار گیاهچه. ۳۹
۳-۳-۱-۲-رشد ساقه و نمو برگ های اولیه. ۳۹
۳-۳-۱-۳-پنجه زنی: ۳۹
۳-۳-۱-۴- رشد ریشه: ۴۰
۳-۳-۱-۵- تشکیل پانیکول: ۴۰
۳-۳-۱-۶- نمو قسمت های هوایی گیاه(تاج): ۴۱
۳-۳-۲- اثر تاریخ کاشت بر عملکرد سورگوم. ۴۳
۳-۳-۳- اثر تاریخ کاشت براجزاء عملکرد و برخی صفات کمی سورگوم. ۴۷
۳-۴- اثر تراکم بوته بر عملکرد دانه. ۵۰
۳-۵-اثر تراکم بر اجزاء عملکرد و برخی صفات کمی.. ۵۲
۳-۶- اثر فاصله ردیف و تراکم بوته روی مصرف آب سورگوم. ۶۶
۳-۷-اثر فاصله ردیف و تراکم بوته روی دریافت تابش خورشیدی.. ۶۹
۳-۸- اثر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر پروتئین دانه. ۷۱
۴-۱- مشخصات آزمایش… ۷۳
۴-۱-۱- زمان و محل اجرای آزمایش: ۷۳
۴-۱-۲- مشخصات خاک محل اجرای آزمایش… ۷۳
۴-۲-مشخصات طرح آزمایشی مورد استفاده: ۷۴
۴-۳- مشخصات  رقم مورد نظر. ۷۴
۴-۴- تیمارها ۷۵
۴-۴-۱- تاریخ کاشت.. ۷۵
۴-۴-۲- تراکم بوته. ۷۵
۴-۵- عملیات زراعی.. ۷۵
۴-۵-۱- تهیه زمین و آماده کردن نقشه طرح: ۷۵
۴-۵-۲-کاشت: ۷۵
۴-۵-۳-داشت: ۷۶
۴-۵-۴- برداشت: ۷۶
۴-۶- یادداشت برداری ها و صفات اندازه گیری شده: ۷۷
۴-۶-۱-اندازه گیری ها و یادداشت برداری های مزرعه ای.. ۷۷
۴-۶-۱-۱-ارتفاع بوته. ۷۷
۴-۶-۱-۲-طول پانیکول.. ۷۷
۴-۶-۱-۳-تعداد پانیکول در متر مربع(تعداد پنجه بارور). ۷۷
۴-۶-۲-اندازه گیری ها و یادداشت برداری های پس از برداشت(اندازه گیری های کمی). ۷۷
۴-۶-۲-۱-تعداد دانه در پانیکول.. ۷۷
۴-۶-۲-۲-وزن هزار دانه. ۷۸
۴-۶-۲-۳-عملکرد بیولوژیک(وزن خشک کل). ۷۸
۴-۶-۲-۴-شاخص برداشت(HI). 78
۴-۶-۲-۵-عملکرد دانه. ۷۸
۴-۷-اندازه گیری کیفی.. ۷۹
۴-۷-۱-اندازه گیری میزان پروتئین دانه. ۷۹
۴−۸- ویژگی های آب و هوایی منطقه : ۸۰
۴-۹- تجزیه های آماری.. ۸۱
۵-۱ ارتفاع بوته: ۸۲
۵-۲-طول پانیکول.. ۸۴
۵-۳- تعداد پانیکول در متر مربع.. ۸۶
۵-۴- تعداد دانه در پانیکول.. ۸۸
۵-۵- شاخص برداشت.. ۹۰
۵-۶- وزن هزار دانه. ۹۲
۵-۷- عملکرد بیولوژیک… ۹۴
۵-۸- عملکرد دانه. ۹۶
۵-۹- درصد پروتئین دانه (صفت کیفی). ۹۸
۵-۱۰-نتیجه گیری کلی: ۱۰۶
۵-۱۱- پیشنهادات: ۱۰۸
۶-۱-فهرست منابع فارسی: ۱۰۹
۶-۲-فهرست منابع انگلیسی: ۱۱۷

---

۶-۱-فهرست منابع فارسی:
۱٫      ابراهیمی.چ،۱۳۷۶٫ بررسی و تعیین مناسب ترین تاریخ کاشت ذرت هیبرید سینگل کراس۷۰۴ و اثرات آن بر روی بعضی از خصوصیات مرفولوژیکی و اجزای عملکرد در شرایط آب وهوایی کوهدشت لرستان. مقاله کارشناسی ارشد. زراعت دانشگاه تهران.
۲٫      ارزانی.ا.۱۳۷۹٫ اصلاح گیاهان زراعی(ترجمه) مرکز نشر دانشگاه صنعتی اصفهان ۶۰۷ ص.
۳٫      استخر،ا، و ر،چوگان،۱۳۸۵٫اثر تاریخ کاشت و تراکم بوته والد مادری۷۰۳ در تولید بذر ذرت هیبرید سینگل کراس۷۰۴در استان فارس. مجله نهال و بذر. ج۲۲،ش۲،ص۱۸۳-۱۶۷ .
۴٫      اطرشی،م.۱۳۷۷٫ اثر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر عملکرد و خواص شیمیایی دانه در هیبریدهای مختلف ذرت. چکیده مقالات پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. کرج . ص۳۶۸٫
۵٫      المدرس،ع،ر،طاهری،و،صفوی.۱۳۸۷٫سورگوم،گیاهشناسی،زراعت و بیوتکنولوژی.انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان.۲۶۴ص.
۶٫      امام،ی و م، نیک نژاد.۱۳۷۲٫ مقدمه ای بر فیزیولوژی عملکرد گیاهان زراعی(ترجمه) انتشارات دانشگاه شیراز.
۷٫      آناقلی، ا، م، کشمیری و ح، مختارپور.۱۳۷۹٫ بررسی ارقام داخلی سورگوم علوفه ای در مقایسه با رقم  هیبیرد اسپید فید مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی. سال هفتم. شماره ۴ ص۷۳-۸۳
۸٫      پاک نژاد، ف.۱۳۷۴٫ بررسی تأثیر کودهای میکرو و سطوح مختلف ازت و تأثیر متقابل آنها بر روی رشد کمی و کیفی گندم رقم فلات. مقاله کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی دزفول.
۹٫      پورکاظم،ا،۱۳۸۷٫بررسی موثر بر بلوغ و گلدهی سورگوم، پژوهش سبز(مجموعه مقالات علمی کاربردی کشاورزی) صفحات۸-۱٫
۱۰٫  توکلو.م و پاک نژاد .ف .۱۳۷۹٫ بررسی تأثیر تراکم های مختلف روی عملکرد علوفه هیبریدهای سورگوم و یک رقم سودانگراس در شرایط آب وهوایی تربت جام ششمین کنگره زراعت اصلاح نباتات ایران بابلسر.
۱۱٫  جاسمی،ش، ع، سیادت  ؛ ا،ح، هاشمی دزفولی.۱۳۷۷٫ تأثیر تراکم ذرت بر علمکرد کمی و کیفی ذرت سیلویی در شرایط آب و هوایی اهواز. چکیده مقالات پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. کرج ص۴۸۳٫
۱۲٫  جلالی،ا. ه، و م، ج. بحرانی.۱۳۸۰٫ ویژگی های کمی وکیفی عملکرد سورگوم دانه ای تحت تاثیر نیتروژن و تراکم بوته مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی . جلد ۵،شماره ۳٫ ص۱۱۷تا ۱۲۵٫
۱۳٫  جوانمرد،ح. ر،ع ؛مدرس،م ؛راعی،و م .کریمی.۱۳۷۷٫بررسی اثر تراکم های مختلف کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دو رقم سورگوم دانه ای در اصفهان چکیده مقالات پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران کرج. ص۳۴۵٫
۱۴٫  جودی،غ.ر ۱۳۷۹٫ آنالیز رشد ارقام سورگوم دانه ای در تراکم های مختلف کشت در شرایط آب وهوایی اهواز مقاله کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی تبریز.
۱۵٫  چوکان.ر.۱۳۷۱ بررسی اثر تراکم بوته در عملکرد زراعت دیم آفتابگردان . نهال وبذر (۱و۲): ۴۹و۴۶
۱۶٫  خواجه پور،م ،۱۳۶۳٫اصول و مبانی زراعت،چاپ اول، اصفهان، انتشارات دانشگاه صنعتی.
۱۷٫  دهقان،ا.۱۳۸۶٫تأثیر تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد سه رقم سورگوم دانه ای در خوزستان.مجله علمی کشاورزی،جلد۳،شماره۴-الف.
۱۸٫  دهقان پور، ز، و ا، وحدت،۱۳۷۵٫ بررسی تأثیر توأم تاریخ کاشت و تراکم بوته روی عملکرد ذرت سیلویی سینگل کراس ۷۰۴ در منطقه مشهد، مجله تحقیقات کشاورزی، موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر، جلد ۱۲، شماره ۲، صفحات ۳۰-۲۴٫
۱۹٫  رادپیشه، ع، ر، نعمتی و ع، ف، اجیرلو. ۱۳۸۳٫ بررسی تراکم بوته برروی عملکرد سه رقم سورگوم علوفه ای. چکیده مقالات هشتمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران .
۲۰٫  راشد محصل، م؛ ح، حسینی؛ م، عبدی و ملافیلابی، ع. ۱۳۷۶٫ زراعت غلات(ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.۴۰۶ص.
۲۱٫  راهنما، ع .۱۳۸۳٫ بررسی و تعیین مناسب ترین تراکم کاشت ارقام امیدبخش سورگوم علوفه ای در شرایط آب وهوایی خوزستان هشتمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات در ایران ص۳۸۱٫
۲۲٫  رضوانی مقدم، پ .۱۳۶۹٫ اثرمقادیر مختلف کود ازته بر ارزش غذایی عملکرد و خصوصیت رشد چهار رقم سورگوم علوفه ای. مقاله کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد. ۱۴۴ ص .
۲۳٫  زربخش. ع. ۱۳۶۰٫ مقایسه عملکرد ارقام سورگوم دانه ای گزارش پایانی طرح تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد. دزفول. ۱۶ص.
۲۴٫  زربخش.ع.۱۳۶۷٫ بررسی سورگوم در سالهای ۶۵-۶۷ گزارش طرح تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد دزفول. ۸۵ص.
۲۵٫  زربخش،ع وم. خلفی.۱۳۷۴٫ بررسی فاصله کاشت بر عملکرد کمی وکیفی محصول سورگوم علوفه ای مجله نهال و بذر. جلد۱۱شماره۲ ص۳۲-۲۷٫
۲۶٫  زمانیان،م و ع، م، مدرس ثانوی.۱۳۷۷٫ بررسی و مقایسه عملکرد کمی و کیفی پنج رقم سورگوم علوفه ای در سه منطقه پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. کرج.
۲۷٫  زند، ب. ۱۳۷۹٫ تعیین تراکم کاشت سورگوم علوفه ای واریته های جامبو و شوگرگریز در منطقه ورامین. ششمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران بابلسر.
۲۸٫  سرمدنیا،غ.ح وغ، کوچکی ۱۳۶۸ فیزیولوژی گیاهان زراعی(ترجمه) انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد ۲۶۷ص.
۲۹٫  صابری، م، ح، کاظمی ،ح ، ولیزاده و م، مقدم .۱۳۷۳٫ بررسی اثر تراکم بذر و فاصله خطوط کشت بر عملکرد سورگوم علوفه ای. سومین کنگره زراعت و اصلاح نباتات در ایران – تبریز.
۳۰٫  صادقی، ح و م، جبرانی . ۱۳۸۱٫ تأثیر تراکم بوته و مقادیر نیتروژن بر ویژگی های مرفولوژیک و میزان پروتئین دانه ذرت دانه ای مجله علوم کشاورزی ایران. جلد۳۳٫ شماره۳٫ ص۴۰۳-۴۱۲٫
۳۱٫  طباطبایی،ع. ۱۳۸۲٫ بررسی تاریخ های مختلف کاشت ارقام سورگوم دانه ای در یزد. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی و منایع طبیعی یزد ۲۰ص .
۳۲٫  طباطبایی، س، ع وم، ایزدفر.۸۰-۱۳۷۸٫بررسی اثر تاریخ های مختلف کاشت ارقام سورگوم دانه ای در یزد. گزارش پایانی طرح تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی .
۳۳٫  طباطبایی،س،ع و م، میراب زاده اردکانی.۱۳۸۸٫ نتایج تحقیقات انجام شده در مورد مقایسه تاریخ کاشت و ارقام سورگوم دانه ای، نشریه سورگوم دانه ای شماره ۱۲۵، صفحات ۱-۲۴٫
۳۴٫  عبدی،م.۱۳۷۰ . بررسی عملکرد و خصوصیات فیزیولوژیکی ۲۴رقم سورگوم دانه ای در منطقه اصفهان مقاله کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه صنعتی اصفهان .
۳۵٫  علوی،س،م،ن وم.شمس الدین.پاییز۱۳۸۷٫اثرجهت و تراکم های مختلف کاشت بر عملکرد علوفه و دانه سورگوم علفی در بم،مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی،شماره۴۵(الف).
۳۶٫  فرزانجو،م.۸۱-۱۳۸۰٫ بررسی اثرات تاریخ کاشت برعملکرد  ارقام سورگوم دانه ای در کشت تابستانه، گزارش پایانی طرح تحقیقاتی. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سیستان.
۳۷٫  فنایی،ح.ر،ج،ولی زاده،ح،اکبری مقدم.آذر۱۳۸۱٫اثر تراکم بوته بر عملکرد و اجزاءعملکرد ارقام سورگوم دانه ای در سیستان.مجله نهال و بذر،جلد۱۸،شماره۳٫
۳۸٫  فومن اجیرلو، ع .۱۳۶۶٫ سورگوم ،خاستگاه ،پراکنش، رشد ونمو و موارد مصرف آن. انتشارت موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر.
۳۹٫  فومن آجیرلو، ع .۱۳۷۸٫ بررسی ژنتیکی عملکرد علوفه اجزا عملکرد و برآورد ترکیب پذیری لاین های سورگوم. مقاله کارشناسی ارشد. اصلاح نباتات دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج. ۱۱۸ ص.
۴۰٫  کوچکی،ع. ۱۳۷۵٫ زراعت در مناطق خشک انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ۲۰۲ص.
۴۱٫  کوچکی. ع،س،حسینی وم، نصیری محلاتی. ۱۳۷۲٫ رابطه آب و خاک در گیاهان زراعی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.۵۶ص .
۴۲٫  کوچکی، ع و ج، خلقانی.۱۳۷۳٫شناخت مبانی تولید محصولات زراعی(ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
۴۳٫  کوچکی، ع و م، ح، راشد محصل، م. نصیری، ر. صدآبادی.۱۳۶۷٫   مبانی فیزیولوژیکی رشد و نمو گیاهان زراعی، بنیاد فرهنگی آستان قدس رضوی، ۴۰۴ صفحه.
۴۴٫  محبی، س ۱۳۷۵٫ بررسی تأثیر فاصله بوته و تاریخ کاشت برصفات کمی وکیفی سورگوم علوفه ای. مقاله کارشناسی ارشد. زراعت دانشگاه آزاد اسلامی. واحد کرج. ۱۱۰ص.
۴۵٫  مختار زاده محمدی، ع،ا.۱۳۷۸٫بررسی تاثیر فواصل ردیف و فواصل بوته ردیف برعملکرد و اجزای عملکرد سورگوم دانه ای رقم کیمیا(KGS-5) در شرایط آب وهوایی اصفهان. مقاله کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه شهید چمران  اهواز.
۴۶٫  مختار زاده، ع، ا .۱۳۸۳٫ اثر فاصله بوته روی ردیف بر مورفولوژی و میزان پروتئین لاین های امید بخش سورگوم علوفه ای در شرایط آب وهوایی اصفهان چکیده مقالات هشتمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران. دانشگاه گیلان. ص۴۴۱٫
۴۷٫  مختارزاده ع، ا.۱۳۸۳٫ مقایسه عملکرد واریته های سورگوم علوفه ای در شرایط آب وهوایی اصفهان. چکیده مقالات هشتیمن کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران. دانشگاه گیلان رشت. ص۱۰۲٫
۴۸٫  مختارزاده. ح. غ، ر، رضایی.۱۳۷۶٫ بررسی اثرات تراکم و نحوه کاشت بر عملکرد دانه و اجزای عملکرد لاین در سورگوم دانه ای در شریط آب وهوایی اصفهان گزارش سالیانه موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر و نهال اصفهان.
۴۹٫  مدیر شانه چی.م ۱۳۶۹٫ تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای.معاونت فرهنگی آستان قدس.
۵۰٫  مرادی،ر.۱۳۷۳٫مقایسه عملکرد و اجزای عملکرد و کیفیت دانه در کشت انتظاری و بهاره ارقام نخود. مقاله کارشناسی ارشد زراعت، دانشگاه تهران.
۵۱٫  مشرف. ش،غ، قربانی.ا، اسدیان وم. علیخانی.۱۳۷۹٫ جایگزینی سورگوم دانه ای به جای جو در جیره گاوهای شیری و اثر آن بر تولید و ترکیب شیر. مجله تحقیقات کشاورزی ایران جلد۱۹ ،شماره۱، ص۱۷-۲۸٫
۵۲٫  مصطفوی دارابی،س.م. بررسی اثرات تاریخ کاشت و زمان مصرف بر عملکرد دانه و میزان قند سورگوم شیرین. گزارش پایان طرح تحقیقاتی اداره کل هواشناسی اصفهان ۱۳۷۷٫
۵۳٫  مطیعی،ا. م، رکنی و ع، سیادت.۱۳۷۲٫ تأثیر تاریخ کاشت و تراکم ذرات۷۰۴ روی عملکرد دانه ذرت در منطقه خوزستان. پژوهش و سازندگی ۱۸: ۱۶-۲۰٫
۵۴٫  مقنی نصیری.م. ۱۳۸۲٫ بررسی و مقایسه اثرات تراکم و تاریخ کاشت و ارقام مختلف سورگوم دانه ای گزارش نهایی طرح تحقیقاتی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر (کرج) بازیابی اطلاعات
۵۵٫  ملافیلابی، ع .۱۳۶۷٫ بررسی اثرات تراکم و ازت بر میزان عملکرد و برخی از خواص کمی وکیفی در سورگوم علوفه ای. مقاله کارشناسی ارشد. زراعت دانشگاه تهران.۱۴۵ص.
۵۶٫  میرزایی حیدری، م؛ ا،ارزانی  و پ، پزشک پور.۱۳۸۳٫ بررسی اثر رقم و تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد برنج، پژوهش نامه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خزر، جلد ۲، شماره ۴، صفحات ۴-۱٫
۵۷٫  نادعلی، ف، بررسی اثرات تاریخ کاشت و تراکم کاشت بر عملکرد سورگوم دانه ای گزارش  پایانی طرح تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی شاهرود. ۷۹-۱۳۷۸٫
۵۸٫  نصری م، م  و م، خلعتبری.۱۳۸۱٫ بررسی سه عامل تاریخ کاشت تراکم و رقم در سورگوم های دانه ای اصلاح شده در کشور. خلاصه مقالات هفتمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران. کرج. ص۲۸۷٫
۵۹٫  نصری. م،م، رسولی؛ م، خلعتبری.۱۳۸۴٫ بررسی اثرات تاریخ کاشت و تراکم بر خصوصیات فیزیولوژیک و مورفولوژیک ارقام سورگوم علوفه ای چکیده مقالات اولین همایش گیاهان علوفه ای کشور. ص۱۳۵٫
۶۰٫  نورمحمدی، ق، ع، کاشانی و ع، ا، سیادت.۱۳۷۶٫ زراعت غلات. جلد اول. انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز ۴۷۶ص.
۶۱٫  هاشمی دزفولی ،س .ا،ع،کوچکی وم، بنایان. ۱۳۷۴٫ افزایش عملکرد گیاهی زراعی ترجمه انتشارات جهادانشگاهی. دانشگاه مشهد. ۲۸۷ص.
۶۲٫  هاشمی قلاوند، ا.۱۳۷۱٫ زراعت تکمیلی غلات، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

۶-۲-فهرست منابع انگلیسی:
Ahmadi, M., W. J. Wiebold, J. E. Beuerlein, D. J. Eckert, and J. Schoper. 1993.  Agronomic practices that effect corn kernel characteristics, Agronomy Journal, 85, pp. 615-619.64.Ajakaiye, C, O. 1984. Changes in sorghum grain protein content with maturity
of four levels of nitrogen. Can. J. Plant Sci. 46:797-804.
Alessi, J.and F.Power, 1965. Influence of moisture plant population and nitrogen on dryland corn in Northern Plains. Agron. J.56:611-612.
Alessi, J.and F.Power, 1974. Effects of plant population, row spacing and relative maturity on dryland corn in Northern plains. Agron. J66:316-319.
Allison, J.C.S. and T.B.Daynord. 1979. Effects of chang in time of flowering induced altering photoperiod of temperature on attributes related to yield in maize. Crop Science,19,pp.1-40.
Amono, L. O., and Salazar, A. M. 1991. Comparative productivity of corn and sorghum as affected by population density and nitrogen fertilization. Sorghum and Millet Abstracts 16:5-11.
Amstrong, R.J.1963. The morphological development of caryopsis and seedling of Sorghum vulgare pers. As affected by caryopsis maturity. MSc. Thesis, Univ. Arizona, EVA.
Arnon, E. 1972. Crop production in dry regions. Vol. II. Leonard Hall. 633pp.
Arnon. I.1972. Crop production in dry regions. Bornes and Noble Books. Newyork, N.Y.650pp.
Artega, J. D. E, Otrtiz and L. Bertolli. 1991; Assessment of Nutrient quality of protein in six cultivars of sorghum. Sorghum and Millet Abst. Vol 16. Nol.
Asher,c. and Cowie, A.M. 1974.”Grain Sorghum- high yield, satisfactory protein content or both?” Proc. Agron. Soc. N.Z.4:79-82.
Ayub, M. A, tanveer. M. A. Nadeer and M. Tayyub. 2003; fodder yield and quality of sorghum as influence by different tillage method and seed rates. Pakistan Journal of Agronomy. 2(3):179-184.