روش تحقیق صنایع دستی

این مقاله به بررسی روش تحقیق صنایع دستی و اهمیت آن در شناخت هویت فرهنگی اقوام می‌ پردازد. در این راستا، نقش صنایع دستی در توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه و نیز تأثیر آن بر حفظ ارزش‌ ها و سنت‌ های فرهنگی مورد تحلیل قرار می‌ گیرد.

مقدمه :
صنایع دستی به عنوان زیر مجموعه ای وسیع از هنرهای سنتی ایران، از گذشته‌های دور تا به امروز جایگاه ویژه و والایی در فرهنگ بومی معنوی و در گستره هنر مقدس سرزمینمان داشته است .

صنایع دستی یک مکانیسم عالی تفکر است که در حیطه آن اهدافی معین به قصد تداوم معیشت در زندگی اقتصادی و نیز رشد و توسعه فرهنگ و دانش ملی و در نتیجه پس از برآورده شدن نیازهای بشری موجب تکامل و تعالی جامعه می‌شود در چهارچوب این اندیشه‌های عالمانه گروههای انسانی پویا شده و رکود و ایستایی‌ها که موجب رخوت و خمودی عقل آنان می‌شود از بین می‌رود و در نتیجه انسانهایی با ویژگیهای جدید در جامعه نوین نمودار می‌گردند .دینامیک و پویایی جسم در جامعه تحول به وجود آورده و آن طور که خواست بشر است فرهنگ و اقتصاد پا به پای یکدیگر پیش می‌رود .

هنر یک مسله مادی نیست که از کسی بگیرد یا به کسی بدهد و هنرمندی یک کار ساده و بی مایه نمی باشد بلکه هنرها یادگارهای بسیار قدیمی و ره آورد و ارمغانی است از اندیشه‌های دور و دراز ملتها .

می توان گفت که صنایع دستی گزارشی از هویت افراد و در جمع آنها هویت مجموعه یک قوم و قبیله و در نهایت یک ملت است .بررسی این امر نیاز به دقت و پی جویی دارد به اختصار می‌توان گفت که صنعت دستی هر قوم، گوشه ای از هویت یک قوم را در گذشته تاریخی اش بیان می‌کند . و در حضورش در دوران معاصر حلقه واسطه و رابطه بین هویت گذشته و هویت کنونی این قوم و عرضه هویت گذشته قوم یا تاریخ وی به اقوام دیگر است و در نتیجه یکی از عوامل اصلی . اساسی معرفی اقوام به یکدیگر و نشان دادن عواطف و احساسات آنها با ظرافت‌ها و دقتها . لطفها ـ صفاها ـ مهرها و محبت هایی است که در یک قوم وجود داشته است .

جوامع مختلف با معیارهای متفاوت سنجیده می‌شود که یکی از آنها بازده صنعت و هنر آنها است تا آنجا که بعضی‌ها، جوامع صنعتی را متمدن تر از دیگران می‌پندارند زیرا معتقدند که این گروه خلاقیت داشته و تولیدات آنها با کیفیت مطلوب عرضه می‌شود .

از آنجا که نوع معیشت کشورهای مختلف و جوامع گوناگون، متفاوت بوده و ارتباط مستقیم با کار و فعالیت افراد آن جامعه دارد . بنابراین باید دید که قدرت تفکر و خلاقیت و پیامدهای آن چه نقشی بر صنعتی شدن آن جامعه دارد . نکته مهم دیگر که در این زمینه قابل توجه و تامل است این است که چرا اقوامی در صنایع در مرحله عالی و پیشرفته قرار داشته و حتی مخترع ماشین‌های نخستین بوده اند که ماشین‌های بعدی با توجه به مکانیسم آنها ساخته شده است در کنار صنعت ماشینی آن طور که باید شاید پیشرفت نکرده اند بررسی این امر و یافتن علل و جهات آن را از لحاظ فرهنگی مهم است و شاید در کار توسعه صنعتی این قبیل کشورها نیز مفید باشد .

دستبافتها بخش گسترده ای از هنر سنتی مردم ایران زمین را تشکیل می‌دهد و چون هر گوشه ای از این هنر ریشه در ژرفای تاریخ و تفکر و ذوق و زیبای شناختی دارد تحقیق مفصل و اساسی در آن مستلزم تلاش دسته جمعی محققان و هنرپژوهان است .

از آنجا که علی رغم فراز و فرودهای در دستبافی ایران دستبافتهای از جمله قالی بافی و ورنی بافی هنوز هم بخش مهمی از صنایع دستی کشور را تشکیل می‌دهند . با این همه آنچه مرا با بضاعت اندکم به بررسی کوتاه و نظری هنر و دستبافتهای سنتی ترغیب کرده است .

علاقمندی بسیار به دانستن بخشی از فرهنگی است که به شایستگی ما را در جهان متمایز و مستثنی گردانیده است لذا این جانب با دیدن دستبافت‌ها و کارهای هنری مردم ارسباران[۱]  که نمونه کاملی از هنر ایرانی است و نیز علاقه ای که نسبت به هنر و صنایع دستی داشتم و تشویق و راهنمایی استادان گرامیم جناب آقای دکتر محمد صادق فربد و جناب آقای دکتر اصغر عسگری خانقاه لذا تصمیم گرفتم مقاله ام را صنایع دستی ارسباران انتخاب نمایم و از این طریق دانشجویان را در مسیر کار هنر مردم ارسباران قرار دهم، باشد که این گذر شتابانه فتح بابی برای جویندگان و محققان آتی گردد .

پیشگفتار
با توجه به تحولات نوین فرهنگی در جامعه امروز نیاز ایرانیان بویژه جوانان تیز بین وپرسشگر به بررسی‌های جدیدی علمی و پربار دربارة تاریخ پرفراز و نشیب ایران زمین و دیانت و فرهنگ و تمدن آن بیش از گذشته نمودار شده است .

صنایع دستی تجلی گاه بخش قابل ملاحظه ای از هنر و خلاقیت اقوامی است که با این صنایع سر و کار دارند . در گروههای چند گانه صنایع دستی که از دیر باز در کشورهای مختلف وجود داشته است هنوز هم وجود دارد و در ایران و در کشورهای آسیایی و اسلامی از تنوع قابل ملاحظه ای برخوردار است .

تنوع در این صنایع در هر کشور یا پهنة جغرافیایی معین، میزان کمال، دقت، ظرافت و نیز پاسخگوی جزئی یا کلی آنها به نیازها، نشان می‌دهد که مردم آن کشور یا ساکنان پهنه جغرافیایی مورد نظر از لحاظ خلاقیت و تکنیک در چه مرحله ای قرار داشته اند .

نگاهی گذرا به تعداد رشته‌ها و توجه به تنوع صنایع دستی از دیر باز برای رفع احتیاجات انسان پدید آمده و رشد و تکامل یافته است .

قابل انکار نیست که تنوع در کار دست به همان اندازه ارزشمند و دلپذیر است که یکنواختی در ساخته‌های ماشینی خسته کننده و ملال آور . و برای همین دست بافتهای روستایی و آنهایی که با طرح ذهنی بافته میشود هیچ وقت عین هم نیستند، بلکه متنوع هستند .

در جوامع عشایری، روستایی که هنوز صنعتی نشده است کارهای دستی که جزء فعالیتهای روزانه آنهاست هم به عنوان منبع درآمد و هم پر کردن بخشی از اوقات فراغت است، این مردم با ساده ترین وسایل اولیه و در محیطی آرام ضمن اینکه ذهن و اندیشه خود را پرورش می‌دهند برنامه ریزی مختصری هم برای تامین مایحتاج خود در نظر دارند مردم عشایر که هنری خود را از یک محدوده و الگوی خاص خارج کرده و به دلخواه در آن تغییر به وجود می‌آورند و در زمان معین مکانی خاص آنچه را که دوست دارند برنامه ریزی می‌کنند زیرا وابستگی سازمانی ندارند به آنچه که انجام می‌دهند  ایمان دارند آنها طبیعت را آنچنان که هست در دستبافته‌های خود نمی آورند بلکه به آن صورتی که دلشان می‌خواهد تغییر و تحول در آن می‌دهند پس دستبافته ترکیبی از امال و آرزوها و عقاید هنرمندان است.

با توجه به این که این صنعت می‌تواند بخش قابل ملاحظه ای از جمعیت جویای کار را به کار مولد و مفید و با ارزش جذب کند مطالعه فنی در خصوص بازدهی بیشتر این صنایع می‌تواند بخشی از مشکل جمعیت جویای کار را که آمادگی آموختن این قبیل حرف را دارند حل کند با توجه به اهمیتی که این قبیل صنایع در حال حاضر در بازارهای دنیا خصوصا کشورهای که دارای درآمد سرانه بالا هستند یافته است پیگیری این امر و سیاستگذاری در این زمینه می‌تواند به ایجاد روشهای بیانجامد که برای این قبیل صنایع که علی الاصول دارای ارزش افزوده قابل ملاحظه ای هستند بازارهای جهانی بیابد .

قالی بیش از همه فرآورده‌های هنری در جهان رواج یافته است بسا شهرت ایران در این زمینه به روزگاران کهن بر می‌گردد و قالی ایران به یونان و سپس به بیزانس و پس از آن در قرون وسطی به کشورهای غربی صادر شده است . ( زکی، محمد حسن، ۱۳۷۷-۱۲۷ )

در حال حاضر بهترین بازار برای فرشهای ایران اروپا و آمریکا است .

فرشهای ابریشمی و ورنی‌های ابریشمی ارسباران از طریق ترکیه به اروپا صادر می‌شود صنایع دستی در کشور ما ضمن اینکه یکی از ارقام مهم صادرات است در تمامی جوامع جهانی طرفداران زیاد دارد . زیرا تمدن چندین هزار ساله ما که شامل تاریخ و فکر و ذوق و ارزشها اعتقادات ماست در این هنرها نهفته است با پیش برد صنایع دستی در کشور ضمن روحیه خلاقیت را در جوانان به پیش می‌بریم حرمت سنتهای اصیل خود را با نمونه‌های عملکردی خویش حفظ می‌نمائیم .

نقش و سهم صنایع دستی در توسعه اقتصادی اجتماعی کشور به باور کارشناسان و برنامه ریزان نه صرفا به جهت برایند اقتصادی آن بلکه بیشتر به لحاظ حفظ ارزشها ـ اصالت‌ها و خاستگاه فرهنگی هنری است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد ضمن اینکه اشتغال بخش محوری و اساسی در صنایع دستی است و از این زاویه می‌توان به خوبی و بدرستی کار کردی در خور برای این رشته از فعالیتها اجتماعی قائل شد . از آنجا که تعریف جامع و کاملی برای صنایع دستی نه تنها در ایران بلکه در سایر کشورها وجود ندارد لذا دایره شمول آن در همه جا ثابت نیست اصولا در جوامع گوناگون در رابطه با صنایع دستی دو برداشت وجود دارد گروهی صنایع دستی را به عنوان عاملی موثر در اقتصاد پذیرفته اند ـ گروهی دیگر آن را بخشی از امور فرهنگی می‌دانند و بیشتر در قالب هنرهای سنتی می‌پذیرند .

شاید بتوان گفت صنایع دستی سفیران فرهنگی یک قوم و قبیله اند که هیچگاه از گزارش پیام خود دست نمی کشند و در هیچ زمانی نیز به عنوان عنصری نامطلوب مورد بغض و کینه قرار نمی گیرند . این صنایع در قلمرو پهناور ایران تنها به همت و کوششاستادکاران بی نام و نشان بوده که هنوز فروزنده و بالنده و زیبا باقی است . و بی گمان به مدد عشق فروتنانه و دلبستگی بی پیرایه همین هاست که خلاق و ماندگار برای همیشه در تاریخ باقی خواهد ماند هنرمندان شگفتی آفرین بی ادعا در تمام طول تاریخ کهن این سرزمین همواره صادق ترین راویان و ناقلان فرهنگ و هنر این مرز وبوم، آباد و اجدادیشان بوده اند . در این مقاله از نظریه کار کرد گرایی و ساختگرای استفاده شده است .

« کارکرد گرایی بر آن است که هر کدام از عناصر یک فرهنگ دارای کارکرد ویژه ای است که در کنار هم نظام اجتماعی را حفظ می‌کنند و ساختار یک جامعه به واسطه عمل این کارکردها معین می‌شود » ( رنجبر، محمود  ۱۳۸۰،۸۰ )

بر اساس این نظریه  ساختگرایی کارکردگرایی دارای سه ویژگی است :
۱ـ پدیده اجتماعی چه کارکردی دارند .
۲ـ چگونه جواب گویی نیازها و حل کننده مشکلات است .
۳ـ و بالاخره این پدیده اجتماعی، چگونه به یکدیگر ارتباط پیدا می‌کنند . (همان منبع ۸۲  )

در این مقاله سعی شده به تحولات زیر پرداخته شود : ۱ـ کارکرد هر کدام در گذشته چه نیازی را جواب داده و در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد . ۲ـ و کدام از این صنایع دستی چه ارتباطی با همدیگر و نیز چه ارتباطی با فرهنگ و نحوه معیشت و موقعیت جغرافیایی و تاریخی دارد .

بخش اول
فصل اول : پیرامون تحقیق
فصل دوم : پیشینه تحقیق
فصل سوم : نوع و روش تحقیق
فصل چهارم : ارسباران
فصل پنجم : عشایر
فصل ششم : نظامهای معیشتی و هنری

محقق این مقاله دوران کودکی و نوجوانی را در منطقه ارسباران گذرانیده است.