مقاله آسمانی در زمین

دانلود مقاله آسمانی در زمین

مقدمه
مرحله اول :
هرگز روزی که قرار شد از یک هنرمند و آثارش برای تهیه مقاله دانشجویی استمداد بطلبم به سراغ دلسوخته ای از  بارگاه مطهر امام رضا (ع) رفتم.
فکر نمی کردم با پیرمردی آشنا شوم که در اولین برخورد پدرانه اش با آن همه مشغولیات کاری این باور را در ذهنم بیشتر جای دهد که هر کسی را به در این خانه راه نیست. و ظاهراً امام رضا (ع) ما را هم طلبید و تلفن های اولیه به آستان مقدسه و هماهنگی ها را انجام دادم با ضبط صوتی کوچک به حضورش رفتم آنچنان خاضعانه من را در اتاقش به حضور پذیرفت و به سؤالاتم پاسخ داد که تا وقتی کارگاه و کارهایش را نشانم نداد و پیشنهاد فیلم برداری را مطرح نکرد باورم نشد که مردی بزرگ است و دستی چیره دارد بر عالم هنر!
چون من عادت کرده بودم به ژست های ادعا مدارانه به ظاهر هنرمندان دور و برم که حالا می دانم هیچ در چنته ندارند

مرحله دوم:
از سازمان تبلیغات حرم مطهر کتاب راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم امام رضا (ع) را گرفتم و از مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی سی دی های : باغ ملکوت ، نور و آینه ، ( آب و آبی، ستاره ، کاشی )، آستان عشق را تهیه کردم در منزل مطالعه نمودم و با استاد قراری گذاشتم و دوربین هم کرایه کردم

مرحله سوم:
دوربین به دست با قلم و دفتر راهی خانه دوست شدم. ساعت ۸ صبح صحن جمهوری رو به روی ایوان طلا اتاق ۲۱٫
«  السلام علیک یا علی بن موسی الرضا (ع)»
« السلام علیک ایها الصدیق الشهید»
پنجره فولاد است و التماس، ایوان طلا است و روح نیاز، باران اندک باریده و بوی بهشت را با تمام وجود می توان حس کرد.
در اتاق او هم مثل همه اتاق های صاحب خانه باز است ضربه ای به در وارد می شوم سلام من را به گرمی پاسخ می دهد می گوید در اتاقش مانده تا بیاید.

این لطف را بعد فهمیدم چون سرزدن به همه کارگاه ها ( کاشی ، معرق ، طلا و …) و مدیریت این همه پرسنل، نشستن نمی طلبید که دائماً راه رفتن آن را مهیا می کرد. از آقای یعقوبی می خواهد من را به چای گرم دعوت کنند و چقدر در آن صبح سرد مائده امام رضا (ع) پیمانکار، جوش کار، مغنی، کارگر ، مهندس و …. هر یک حرفی و حدیثی دارند.

یکی برای مقرنس کاری سر در غری چک ۲ میلیونی می خواهد، دیگری برای سند مخارج جوش کاری معنا می گیر و چند کارگر روزمزد  مغنی حرف از رسیدن به نتیجه مطلوب بعد از همه کندن می زنند و او با چشم باز و دقیق به همه می رسد چرا که از خزان ای اعتبار می گیرد که پاسخ اخروی سنگینی تری دارد.

شروع به صحبت می کند.
بعد به کارگاههای مختلف می رویم همراه و همگام با او می روم بعضی از جاها امکان فیلم برداری وجود نداشت خیلی دوست داشتم هر چه می بینم ثبت کنم و ضبط کنم.
نمی دانم چرا با شما می آیم ،  می دانم که این عنایت آقـایی است که ما را بسیـار دوست می دارد . و به دل این پیرمرد پر کار انداخته که امروز کار ما را هم جزء فراوان کارهایش به حساب آورد.
از این کارگاه به آن کارگاه، از این صحن به آن صحن خجالت تنها چیزی است که برایم مانده، نصیحتهای پدرانه اش هم چاشنی قدم زدن های حرم است که قانع باشید و صبور و هرگز بچه هایتان را به دروغ وادار نکنید تا همیشه صادق باشند.

زندگی امام رضا ( ع ) :
امام آیت حق:
مسلمانان جهان در سال ۱۴۸ ه. ق هدیه ای بزرگ و الهی را دریافت نمودند و آن میلاد هشتمین حجت خدا بود. نام مبارکش علی، لقب مشهور آن حضرت رضا (ع) و کنیه معروف ایشان ابوالحسن است. پدر بزرگوارش ، امام موسی بن جعفر (ع)، هفتمین امام شیعیان و مادر  آن حضرت بانوی پاکدامن و پرهیزکار به نام تکتم که بعدها طاهره نامیده شد. همسر مکرمه حضرت رضا (ع) ام ولد و مادر امام جواد (ع) است.

جایگاه علمی امام:
حضرت رضا مانند اجداد بزرگوار خود از مقام علمی والایی برخوردار بود تا آنجا که به وی لقب عالم آل محمد دادند.
عبد السلام بن صالح هروی ( ابوالصلت ) گفته است:
کسی را داناتر از علی بن موسی الرضا (ع) ندیدم  هیچ دانشمندی با آن روبرو نشد مگر اینکه وی نیز چنین شهادت می داد. دوران پر شکوه امامت حضرت از سال ۱۸۳ هـ . ق آغاز شد. در این سال امام موسی کاظم (ع) در زندان هارون در بغداد به شهادت رسید، مدت ده سال امامت حضرت رضا (ع) مصادف با زمانی بود که حکومت سیاسی به دست هارون الرشید اداره می شد و شیوه حکمرانی وی بر اساس اعمال زور بر مردم بود.

در آن روزها بیت حضرت در مدینه مرجع مردم و پناه مسلمانان و مرکز تجمع دانشمندان، فقها و مجتهدان بود، به طور کلی دوره امامت ۲۰ ساله امامت و رهبری حضرت به دو بخش تقسیم می شود.

بخش اول: از آغاز امامت تا سفر به خراسان یعنی از سال ۱۸۳ تا سال ۲۰۱ هـ . ق
بخش دوم : از نیمه سال ۲۰۱ هـ . ق تا پایان عمر امام یعنی آخر صفر سال ۲۰۳ هـ . ق

وقوع قیامها و نهضت های سیاسی و نظامی در خراسان علیه هارون الرشید وی را بر آن داشت که در سال ۱۹۳ هـ . ق به منظور کشتن رافع بن لیث و مصادره علی بن عیسی بن ماهان رهسپار آن دیار شد. وی در حالی که بیمار بود وقتی که به گرگان رسید بیماری اش شدت یافت و در توس درگذشت بدن او در یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه در روستای سناباد ( مهشد فعلی ) به خاک سپردند.

پس از مرگ هارون، جنگ قدرت بین مدعیان خلافت، امین و مأمون در گرفت، در این مبارهخ امنی دستگیر و به هلاکت رسید. این پیروزی ظاهری حکومت پر فراز و نشیبی را برای مأمون ایجا کرد و واکنش ها و نتایج منفی علیهخ او و اهدافش به وجود آورد که منجر به بوجود آمدن شرایط سیاسی عصر امام ( ع) شد زیرا مخالفت شدید شیعیان و علویان با خاندان عباسی از یکسو و قیام هواداران امین در بغداد که قتل او را جرمی سنگین می دانستند از سوی دیگر، قیام ها و نهضتهای گسترد ای را علیه حکومت عباسی و مأمون به وجود آورد.

مأمون پس از رویارویی با اوضاع ناآرام حکومت و احساس ناامنی و نگرانی شدید، دریافت که این خطر جدی نه تنها خلافت وی بلکه حکومت عباسیان را تهدید می کند.

از طرفی موقعیت و شخصیت برجسته و ممتاز حضرت رضا (ع) و توجه و گرایش شدید مردم به آن حضرت نیز تهدیدی دیگر برای براندازی حکومت عباسی بود و از این رو درصدد برآمد که فریاد انقلابیون را خاموش و اعتماد مردم بغداد را به خود جلب کند.

پس از مشورت با وزیر خود فضل بن سهل، تصمیم گرفت که حضرت رضا (ع) که نزد علویان و شیعیان از محبوبیت خاص برخوردار بود و در ایران پایگاه مردمی استواری داشت را از مدینه به خراسان دعوت کند ، تا با مطرح کردن مسئله ولایت عهدی از خطر جدی پیش گیری کند

از این رو دعوت نامه های متعددی برای ان حضرت فرستاد حضرت که از واقعیت ها آگاهی داشت به شدت با این دعوت مخالفت نمود تا اینکه با پافشاری مأمون و سرانجام با تهدید وی مواجه شد و سفر خراسانم را به گونه ای طی کرد که معلوم شد سفری                  اجباری است.

پس از مطرح نمودن مسئله ولایت عهدی و خود داری حضرت از پذیرش، مأمون او را با اصرار و اجبار وادار به پذیرش شروط ولایت عهدی نمود، اما مواضع منفی امام (ع) در برابر ترفندهای مأمون وی را آگاه کرد که نیرنگش موفقیت آمیز نیست، زیرا او می خواست با تحمیل ولایت عهدی به هدفهای خاصی برسد که مهم ترین آنها عبارت بود از:

۱ـ دور نگه داشتن امام رضا (ع) از پیروان و شیعیان خود
۲ـ کاستن وجه معنوی امام و متهم کردن او به دنیا پرستی  و حب جاه و مقام
۳ـ مراقبت دقیق از حضرت و زیر نظر داشتن ایشان
۴ـ مشروح و جلوه دادن خلافت خود
۵ـ یافتن پایگاه مردمی و سرانجام فرو نشاندن نهضت ها و قیام ها

علل و انگیزه های پذیرش اجباری ولایت مهدی:
الف) امام احساس نکرد پذیرفتن ولایت عهدی ، تنها به قیمت جان او تمام شود، بلکه جان تمام شیعیان و علویان هم به خطر می افتد.
اگر در آن شرایط برای امام رضا (ع) جایز بود جان خود را به خطر اندازد، اما علویان و شیعیان چنین روا نمی دانست چنانچه امام با رد مقام ولایت عهدی، خود و پیروانش را به نابودی می کشاند کفر  و انحاد همه جا را فرا گرفت و در نتیجه مأمون به اهداف شوم خود دست می یافت
ب )امام دریافت پذیرش ولایت عهدی، یک اعتراف ضمنی از طرف عباسیان که علویان هم در این حکومت سهم شایسته ای دارند.
ج) انگیزه دیگر اینکه عموم مردم تلاش اهل بیت را بر خلاف شایعات. در صحنه سیاست ببینند و گمان نکنند که آنها عالمانی هستند که فقط در گوشه ای به عبادت می نشینند و در امور سیاسی دخالت نمی کنند
د) دیگر اینکه امام فرمود: همان انگیزه ای که جدم امیر المؤمنین علیه السلام داشت را وادار به شرکت در شوراهای شش نفره نمود ، مرا نیز به پذیرش ولایت عهدی واداشت .

در پذیرش شروط ولایت عهدی، امام به خوبی به توطئه ها و هدفهای پنهان اشکار مأمون آگاهی داشت . گفتار و رفتار حضرت حکایت از اجبار و عدم رضایت او در  این پذیرش نمادین می کرد و به همین جهت ولایت عهدی را با شرایط خاص زیر پذیرا شد :

۱ـ به امر قضاوت و داوری نپردازد.
۲- هیچ رسم و سنتی را جابه جا و نقض نکند.

بدهی است، این شرایط خط بطلان بر اهداف مأمون کشید و این امر موجب شد تا حکومت نتواند کارها را به نام امام پیش برد و امور را به صورت شرعی و دینی جلوه دهد.

از طرف دیگر چون موضع امام (ع) عدم اعتراف به قانونی بودن نظام حکومتی او بود، به همین دلیل و با چنین شرایطی دیگر مامون قادر به اجرای نقشه هایش به نام امام (ع) نبود. پس از اینکه مأمون به عظمت معنوی امام در جامعه پی برد و از طرفی با اعتراض عباسیان بغداد در مورد واگذاری ولایت عهدی به حضرت مواجه گردید، تصمیم گرفت امام (ع) را از سر راه خود بردارد.

مأمون برای شکستن شخی علمی حضرت، اقدام به تشکیل مجالس مناظره و مباحثه با دانشمندان ادیان مختلف نمود که با حضرت  رضا (ع) به مناظره و مباحثه بنشینند ، شاید از این رهگذر بتوانند در مباحثات علمی که بین آنها به وجود می آید شکستی برای حضرت ایجاد کند و از محبوبیت ان وجود مقدس در بین مردم بکاهد.

سرانجام توفیق نیافت و داشنمندان برجسته تمام ادیان و مذاهب از مراکز علمی جهان با امام (ع) به بحث و گفتگو نشسته و همه عالمان مذاهب و صاحب افکار  و آرای مختلف به بزرگواری و احاطه علمی آن حضرت اقرار و اعتراف نمودند و با زبان خودشان جواب داده و همه را محکوم و مجاب نموده اند.

پاسخ امام (ع) به مسائل علمی و فلسف ی با بیانی رسا و منطقی قوی در حضور مأمون، چنان موجب شگفتی وی شد که لب به سخن گشود. گفت:

یا ابا الحسن! در روی زمین کسی جز شما نیست که اینگونه سخن نیکو بگوید.
پیروزیهای حضرت در مباحثات ، مأمون را نا امید کرد. وی خود را در تحقق اهدافش شکست خورده و ناکام دید، در حالی که روز به روز بر عظمت امام رضا (ع) افزوده می شد و حقانیت فرزند پیامبر (ص) روشنتر می گردید، سرانجام بعد از گذشت دو سال از ورود امام به خطه خراسان، مأمون در روز جمه آخر صفر سال ۲۰۳ هـ . ق اقدام به جنایتی هولناک نمود و آن امام همام را که حدود پنجاه و پنج سال از عمر پر برکتش سپری شده بود در توس به وسیله انگور زهر آلود مسموم کرد و به شهادت رساند، آنگاه از باب عوام فریبی، خود را عزا دار نشان داد تا پیکر مطهر امام (ع) را در سرای حاکم عباسی ( بقعه هارونی‌) به خاک بسپارند .

پس از شهادت امام رضا (ع) و دفن در بقعه هارونی ( حرم فعلی) بنا به پیشگویی آن حضرت  خراسان، مطاف فرشتگان الهی و قبله نیاز و زیارتگاه شیعیان جهان شد و تا انقراض عالم چنین خواهد بود.

مشهد الرضا :
مشهد واژه ای عربی است و در کتابهای لغت در معانی، محل دیدار، زیارتگاه ، جای دیدنی و مانند آن به کار رفته است اما در میان عموم مردم به معنی محل شهادت شناخته می شود. این نام از ان روی بر این شهر نهاده شد که مأمون حضرت رضا (ع) را در سال ۲۰۳ هـ ق در این محل به وسیله سم به شهادت رسنده و شهرت مشهد نیز در طول تاریخ مرهون وجود مرقد منور آن امام می باشد.

این شهر که آخرین محل زندگی پر فراز و نشیب هشتمین امام شیعیان می باشد، تا پیش از به خاک سپاری پیکر ایشان دهکده ای مصفا و خوش آب و هوا بود که سناباد نامیده می شود و حدود ۲۴کیلومتر با شهر توس مرکز ایالت خراسان فاصله داشت.

حمید بن قحطبه طایی که از سوی منصور و مهدی عباسی به امارات خراسان منصوب شده بود در این دهکده بنایی با شکوه و باغی سرسبز ایجاد کرد تا جایی برای نزول و اقامت و استراحت حاکمان و خلفای بنی عباس که از بغداد به خراسان سفر می کردند باشد.

خاک سپاری پیکر مطهر امام در سال ۲۰۳ هـ . ق در مشهد باعث شد که این دهکده به سرعت گسترش یابد و روستای سناباد به صورت شهری بزرگ درآید بعدها مشهدالرضا نامیده شود.

از آن زمان هسته اصلی شهر ( شهر کنونی) شکل گرفت، اکنون شهر با مساحت حدود ۲۷۴۷۸ کیلومتر وسعت در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد.

جمعیت این شهر به علت موقعیت ممتاز زیارتی ، سیاحتی، تجاری و کشاورزی و مهاجر پذیری در حال تغییر و تزاید است، جمعیت ساکن ( ثابت ) در مشهد و حومه بیش از ۲ میلیون و سیصد هزار نفر و تعداد جهانگردان، مسافران و زائران به حدود پانزده میلیون نفر در سال می رسد.

تاریخچه ی معماری داخلی و خارجی حرم مطهر
وضعیت حرم مطهر در سال های آغازین
روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون  است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید. در سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام رضا (ع) حرم مطهر به صورت بنای ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانچه بقعه مطهر تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود.

صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از بنا بسته بود . بر فراز بقعه تنها قبه ای وجود داشت، در آن سالهای دور زمینهای اطراف حرم همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد.

نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع انها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت، موجب شد که سالهای سپری شود و بنای در خور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد

سرانجام سالهای سخت و سنگین به کندی سپری شد، عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم از هر گونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رأفت خاصه حضرت به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات ، گره از کار دردمندان و نیاز آوران گشود، کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی گیرد و ارادتمندان به بقیه و بارگاه رضوی زیارت پر فیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تزئین و تذهیب و حفظ . نگهداری آن بنای مقدس نمایند.

در طول قرنهای مختلف رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان ، مردان با اخلاص و علاقمند به مقام ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند ضمن تزئین آن ، با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند.

سامانیان :
به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت گاه علی بن موسی الرضا (ع) امام هشتم (ع) شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه ، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای عهد سامانی در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام     رضا (ع) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزئیناتی در دم به وجود آوردند.

دیالمه :
در اوایل قرن چهارم هـ . ق به دستور عضدالدوله دیلمی مرقد منور امام رضا (ع) به سبک آن زمان تعمیر و تزئین شد.

غزنویان:
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنای زیبا بر آن بنا نهاد. علاوه بر این ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی اقدام به ساختن مسجد بالا سر در کنار حرم اقدام نمود.

سلجوقیان :
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی در اوایل قرن ششم هـ . ق حرم مطهر را مرمت نمود، شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر نیز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهادند و ترکان زمرد سلجوقی نیز ازراه حرم را با کاشی های نفیس سنجری با تاریخ اثنی عشر و خمس مائه ( ۵۱۲)  آراسته نمود.

خوارزمشاهیان :
در اوایل قرن هفتم هـ . ق بار دیگر ازراه حرم با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین یافت و اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه ( ۶۱۲) . این کاشی ها در حرم موجود است، علاوه بر این اطراف در پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه ای از کاشی چینی ممتاز ، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزئین یافته است، در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیر المؤمنین مکتوب می باشد.

تیموریان :
از آثار مهم این دوره، بنای با شکوه مسجد گوهرشاد و در جنوب حرم، دو رواق تاریخ دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالا سر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط می شود. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ بن امیر تیمور گرگانی است.
از آثار دیگر این عهد ضلع جنوبی صحن انقلاب می باشد که به همت امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا امیر تیموری بین سالهای ۸۸۵ ـ ۸۷۵ هـ . ق ساخته شد.

عهد صفویه :
در دوره صفویه نیز اقداماتی در حوزه حرم انجام شده است. از جمله شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ هـ . ق برای اولین بار گنبد را به طلا آرسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال ۹۵۷ هـ . ق نمود . علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری نمود.
در زمان شاه عباس صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و  غربی آن با ایوانها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی کاری آن نمود.
در سال ۹۹۷ هـ . ق که عبدالمومن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طاقهای گنبد منور نمود شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلا کاری کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ هـ . ق پایان یافت.
جریان آمدن شاه عباس و طلا کاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علی رضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال ۱۰۸۴ هـ  . ق آسیب دیده و فرو ریخته بود اقدام نمود. طلا کاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمد رضا امامی کتیبه شده است. رواق های توحید خانه، گنبد الله وردیخان و گنبد حاتم خانی از آثار صفویه است.

دوره افشاریه:
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق ( صحن انقلاب) طلا کاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن، سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، مربوط به این دوره است.

دوره قاجاریه:
بنای صحن آزادی مربوط به دوره قاجاریه است و در این عهد ایوان غربی آن به طلا آراسته شد و به ایوان ناصری معروف گردید و در همین دوران کاشی کاری و تزئینات صحن آزادی انجام شد.
علاوه بر این، به سال ۱۲۵۷ هـ . ق قائم مقام نوری، اقدام به آیینه کاری روضه منوره نمود و در همین دوره بود که رواق های توحید خانه، دارالحفاظ و دارالسیاده آیینه کاری شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی:
افزایش تصاعدی زائران و عدم گنجایش  فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواقهای موجود، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیارتی، خدماتی ، بهترین و آرام ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران گرامی حضرت فراهم گردد.
با عنایت تولیت آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی، خدماتی به سرعت افزایش یافته است، به گونه ای که طی سالهای اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می باشد. زیر بناهای اماکن در طول ۱۲ قرن حدود ۱۲ هکتار بوده و در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به ۶۰ هکتاررسیده است.
آستان قدس رضوی ضمن توسعه بناهای گذشته اقدام به احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز نموده است. از ابتدا ( آغاز پیدایش حرم) تاکنون ۲۵ بنای سرپوشیده به نام رواق، ۹ فضای باز به نام صحن و ۶ مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.

اهم فعالیتهای انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم پس از پیروزی انقلاب
فضاهای عبادتی و زیارتی:
۱ـ توسعه روضه منوره در سه طرف
۲ـ تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید
۳ـ تعویض سنگ قبر صندوقچه ای درون حرم، نصب سنگ جدید و تعویض سنگهای کف روضه منوره
۴ـ احداث رواق دارالولایه در غرب و شمال غربی حرم با زیر بنای ۱۹۶۵متر مربع
۵ـ احداث رواق دارالهدایه در جنوب غربی حرم با زیر بنای ۵۳۶ متر مربع
۶ـ احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربی روضه منوره با زیر بنای ۸۳۱ متر مربع
۷ـ احداث رواق دارالحکمه در حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن آزادی و بست شیخ حر عاملی با زیر بنای ۷۳۴ متر مربع
۸ـ احداث رواق دارالحجر در بخش تحتانی صحن انقلاب با زیر بنای ۶۷۹۹ متر مربع
۹ـ احداث رواق دارالاجابه در بخش تحتانی رواق دارالولایه با زیر بنای ۱۹۶۵ متر مربع
۱۰ـ احداث رواق امام خمینی (ره ) که در دو طبقه طراحی شده است، این رواق زیر بنای ۱۹۶۸۰ متر مربع را در بر گرفته است.
۱۱ـ احداث رواق دارالکرمه در ضلع شمال شرقی روضه منوره و  در جنوب شرقی صحن انقلاب با ۱۸۳۰ متر مربع زیر بنا و در زمینی به مساحت ۴۸۸متر مربع
۱۲ـ احداث صحن جمهوری بدون احتساب زیر زمین با مساحت ۱۱۱۹۲۴ متر مربع و زیر بنای ۱۹۰۶۵ متر مربع
۱۳ـ احداث صحن قدس، در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با مساحت ۴۴۲۱ متر مربع و زیر بنای ۶۹۶۹ متر مربع
۱۴ـ احداث صحن جامع رضوی در ضلع جنوبی اماکن متبرکه با مساحت ۷۱۳۶۴ متر مربع و ۱۱۷۵۸۴ متر مربع زیر بنای شامل ( عرفات، فضای باز، نیم طبقات، سر در غربی و سر در شرقی صحن جامع رضوی).
۱۵ـ احداث صحن غدیر، صحن جانبی ضلع غربی صحن جامع، که با مساحت ۱۴۴۱۴ متر مربع ساخته شده .
۱۶ـ احداث صحن کوثر، صحن جانبی ضلع شرقی صحن جامع که دارای مساحت ۱۵۲۲۶ متر مربع می باشد
۱۷ـ احداث صحن هدایت که در ضلع شرقی اماکن متبرکه واقع شده و ۱۷۹۸۰ متر مربع زیر بنا دارد.
۱۸ـ مرمت و بازسازی مقبره شیخ حر عاملی
۱۹ـ مقاله مقبره شیخ طبرسی در ضلع شمالی حرم کنار باغ رضوان با مساحت ۲۴۰ متر مربع  و زیر بنای ۲۵۲ متر مربع .
۲۰ـ بازسازی و توسعه مقبره پیر پالان دوز با ۲۴۰۳ متر مربع مساحت و زیر بنای آرامگاه ۶۳۰ متر مربع
فضاهای فرهنگی:
۱ـ احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی با مساحت ۹۴۱۳ متر مربع و زیر بنای ۲۲۰۰۰ متر مربع
۲ـ احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم با زیر بنای ۲۸۰۰۰ متر مربع در سه طبقه در زمینی به مساحت ۱۰۰۶۹ متر مربع
۳ـ احداث کتابخانه مسجد گوهر شاد در جنوب غربی روضه منوره با زیر بنای ۱۱۹۶ متر مربع در زمینی به مساحت ۹۹۷ متر مربع
۴ـ احداث موزه قرآن ( گنجینه قرآن و نفایس ) با مساحت ۱۶۸۷ متر مربع و زیر بنای ۴۵۰۷ متر مربع
۵ـ توسعه موزه مرکزی و احداث موزه های تمبر و اسکناس ، ساعت، صرف، سلاح و….. به مساحت ۱۳۸۲ متر مربع و زیر بنای ۵۴۶۲ متر مربع
۶ـ احداث موزه فرش به مساحت ۲۳۳۱ متر مربع و زیر بنای ۶۶۰۰ متر مربع
۷ـ احداث ساختمان بنیاد پژوهشهای اسلامی به مساحت ۱۱۹۸۸ متر مربع و زیر بنای ۲۴۰۰۰ متر مربع
۸- احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان با مساحت ۱۴۵۵ متر مربع و زیر بنای ۵۴۴۰ متر مربع
۹ـ بازسازی مدرسه نواب با همان طرح سابق خود با زیر بنای ۷۴۵۰ متر مربع و مساحت
۲۶۵۰ متر مربع
۱۰- بازسازی مقبره پیر پالان دوز با مساحت ۲۴۰۳ متر مربع و زیر بنای ۶۶۳۰ متر مربع
۱۱ـ بازسازی مسجد صدیقی ها با مساحت ۹۳۰ متر مربع  و زیر بنای ۱۱۳۲ متر مربع
۱۲ـ بازسازی مسجد ملا هاشم با مساحت۶۰۶ متر مربع و زیر بنای ۱۵۱۶ متر مربع
۱۳ـ نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در.
فضاهای خدماتی:
۱ـ احداث زیر گذر اطراف حرم و اتصال دور برگردانها به مساحت ۵۷۸۵۸ متر مربع
۲ـ احداث دور برگردان بست شیخ طوسی با مساحت ۱۲۲۵۸ متر مربع
۳ـ احداث دور برگردان بست شیخ حر عاملی با مساحت ۱۰۲۹۸ متر مربع
۴ـ احداث دور برگردان بست شیخ طبرسی با مساحت ۱۵۰۹۱ متر مربع
۵ـ احداث بست شیخ بهایی در جنوب غربی روضه منوره با مساحت ۳۵۱۰ متر مربع
۶ـ توسعه و بهسازی بست شیخ طبرسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت ۱۸۷۸ متر مربع
۷ـ توسعه و بست شیخ طوسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت ۳۵۱۸ متر مربع
۸ـ توسعه و بهسازی بست شیخ حر عاملی در شمال شرقی حرم با مساحت ۳۴۴۸ متر مربع
۹ـ احداث بست خسروی نو و ورودی باب الجواد (ع) در جنوب اماکن متبرکه در دو طبقه با مساحت ۷۲۵۶ متر مربع . و زیر بنای کل ۱۴۵۷۰ متر مربع .
۱۰ـ احداث بست امام رضا (ع) و ورودی باب الرضا (ع) در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه بامساحت ۳۳۹۴ متر مربع و زیر بنای ۵۵۳۷ متر مربع
۱۱ـ احداث بست شرقی صحن جامع رضوی با مساحت ۵۲۶۶ متر مربع و بست غربی با مساحت ۴۰۹۰ متر مربع در ضلع جنوب غربی و شرقی اماکن متبرکه
۱۲ـ احداث ساختمان جدید دارالشفای امام با مساحت ۶۹۰ متر مربع و زیر بنای ۱۸۰۰ متر مربع
۱۳ـ احداث سر درهای ورودی سه دور برگردان: شیرازی با زیر بنای ۲۵۴۹۶ متر مربع، نواب با زیر بنای ۱۶۸۵۰  متر مربع و طبرسی با زیر بنای ۲۷۷۱۵ متر مربع
۱۴ـ توسعه مهمانسرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی با مساحت حدود ۱۰۶۶ متر مربع  و زیر بنای حدود ۴۲۶۴ متر مربع
۱۵- مجتمع خدماتی کوثر با زیر بنای ۱۸۰۸۶ متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس های بهداشتی با مساحت ۴۷۳۲ متر مربع
۱۶ـ مجتمع خدماتی غدیر با زیر بنای ۱۹۰۰۰ متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس های بهداشتی با مساحت ۸۷۲ متر مربع
۱۷ـ احداث سرویس بهداشتی شیخ طوسی با ۳۶۱ متر مربع
۱۸ـ احداث سرویس بهداشتی شیخ بهایی با ۸۷۲ متر مربع
۱۹ـ احداث پارکینگ شماره ۱ که با گنجایش ۱۳۰۴ خودرو، زیر صحن غدیر قرار دارد و مساحت ۵۵۸۱۰ متر مربع را در بر گرفته .
۲۰- احداث پارکینگ شماره ۲ که زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده و دارای گنجایش ۴۵۲ خودرو و دارای ۲۷۲۳۴ متر مربع مساحت است.
۲۱ـ احداث پارکینگ شماره ۳ که با گنجایش ۴۹۸ خودرو و مساحت ۲۰۴۷۰ متر مربع زیر صحن هدایت واقع است.
۲۲ـ احداث پارکینگ شماره ۴ که جنب سردر شیرازی که با گنجایش ۵۲۱ خودرو و مساحت ۹۴۸۵ متر مربع واقع شده است.

معماری و تزئینات:
از جمله هنرهای که از گذشته های بسیار دور انسان به آفرینش آن پرداخته و بیش از همه چشمگیر می باشد هنر معماری توأم با جنبه های تزئینی آن است، در میان آثار کهن معماری، معماری آرامگاه ها و آستانه ها به لحاظ وجوه مختلف تزئینی از ویژگی های چشمگیری برخوردار است.
امروزه باستان شناسان، محققان و مردم شناسان که در زمینه فرهنگ گذشته جوامع به مطالعه می پردازند، در سطح وسیعی به بررسی آثار هنری اشیایی به دست آمده و گونه های مختلف تزئین بناهای کهن مانند:
آجر کاری، کاشی کاری ، آیینه کاری ، حجاری ، منبت کاری:، نقاشی و رنگ آمیزی و مانند آن توجه دارند و می کوشند از طریق شناسایی آثار به ویژگی های فرهنگ و تمدن جوامع مختلف بشری آشنایی یابند، از این جهت در اظهار نظرهای خود در باب طرح بافتهای مذهبی کهن و آستانه ها بر این عقیده اند که این بناها یک کانون و هسته مرکزی دارند و آن همان بقعه یا حرم است که مرقد امام یا امام زاده ها در آن جای دارند. این هسته ترین بخش مجموعه است که به تدریج در روزگاران بعد، واحدهای دیگری با سبک و اسلوب های متفاوت معماری و تزئینی به آن افزوده شده است.
روضه منوره امام هشتم(ع) که قبله آمال شیعیان و محبان اوست، بیش از دوازده قرن
قدمت دارد  در خلال قرنها واحدهایی با سبک و شیوه معماری و تزئینی مختلف به هسته مرکزی ( حرم ۹ افزوده شده است.
آثار هنری و تزئینات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:
الف) بخش ازراه و معرق کاری دیواره بالای ازاره
ب) بخش آیینه کار و مقرنس در حرم
ج) بخش کتیبه های حرم
از راه حرم که آن را همچون حاشیه ای رنگین بر دامن بنا دوخته اند، از کف حرم حدود دو متر  بالا و دارای چند قسمت است. ابتدا دارای حاشیه ای کوتاه از سنگ مرمر سفید به عرض حدود ۲۰ سانتی متر به بالای آن، معرق کاری به ارتفاع ۹۲ سانتی متر از کاشی های قدیمی ممتاز و نفیس سنجری است، این کاشی های الوان بسیار ظریف به ابعاد هندسی منظم و اشکالی شش و هشت گوش، بزرگ و کوچک و کوکبی شکل، چند ضلعی و گاه به صورت مربع است.
کاشی های از راه نوعاً با خطوط رقاع، ثلث، اسلیمی برجسته تزئین یافته، علاوه بر این بر روی بیشتر آنها آیات و احادیث و کلمات قصار و امثال و اشعاری نیز به خط نسخ قرن ششم و هفتم دیده می شود. نوع کاشی ها بسیار ظریف و دارای رنگهای فیروزه ای، قهوه ای، لاجوردی ، تغاری و سفید است.
تاریخ های مکتوب بر این کاشی ها عبارتند از:
خمس مائه ( ۵۰۰ هـ . ق با حذف قسمتی از آن )
اثنی عشر و خمس مائه ( ۵۱۲)
اثنی عشر و بست مائه (۶۱۲)
ستین و سنع مائه ( ۷۶۰)
و تاریخ ۵۳۸ از تاریخ های مکتوب بر کاشی ازراه حرم معلوم می شود که حرم یک نوبت در اوایل قرن ششم هجری ( ۵۱۲) و بار دیگر در اوایل قرن هفتم هجری ( ۶۱۲) با کاشی های نفیس و ممتاز سنجری تزئین یافته است . اکنون حدود ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال است که از عمر کاشی های ازراه حرم می گذرد.
این کاشی های ممتاز و نیز کتیبه اطراف جبهه خارجی در پیش روی مبارک در رواق دارالحفاظ از شاهکارهای بی نظیر و از قدیمی ترین کاشی های عهد اسلام است.
بالای معرق کاری ازاره حرم، حاشیه کوچکی به عرض حدود ۱۵ سانتی متر وجود دارد که با نقش های بدیع بسیار زیبا به خط طلای رنگ، آیات و سوره هایی از قرآن مانند: سوره مبارکه واقعه و احادیثی از معصومان و کلمات قصارشان نوشته شده که علاوه بر ارزش هنری به ارزش معنوی آن نیز می افزاید .
علاوه بر این حاشیه کتیبه ای دیگر به عرض حدود ۵۰ سانتی متر از کاشی چینی مانند است که با خطوط برجسته و خط ثلث جلی، آیات سوره های فتح، هل اتی و نور بر آن مکتوب است. و ادامه سوره از حرم به مسجد بالا سر رسیده، پس از یک دور کامل از دیوار مسجد خارج و مجدداً به دیوار جنوبی حرم وارد می شود و پایانش در کنار در ورودی حرم می باشد.
سرانجام در بالای آن، کتیبه ای از سنگ مرمر اعلا که بسیار هنرمندانه کنده کاری شده با عرض حدود ۴۰ سانتی متر که حاوی قصیده ای از مرحوم دبیر الملک و اشعاری از مرحوم دکتر قاسم رسا، به خط نستعلیق وجود دارد. سطح تمامی دیوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه ها با کاشی های رنگارنگ ، معرق کاری شده است.
سقف حرم به طرز زیبایی مقرنس آیینه شده که به آیینه کاری سقف حرم اصطلاحاً قطار آیینه می گویند.
در ابتدای آینه کاری سقف، کتیبه تاریخی و ارزشمند آیینه با عرض حدود ۸۰ سانتی متر وجود دارد که سوره مبارکه جمعه را با خط ثلث جلی به خط علی رضا عباسی خطاط معروف عهد صفویه به صورت گچبری در بر دارد که در عهد قاجاریه هنگام آیینه کاری حرم روی خطوط این کتیبه نیز آیینه کاری شد.
بانی آیینه کاری حرم مطهر مرحوم میرزا قائم مقام نوری می باشد که در دوره قاجاریه و تولیت عضد الملک به سال ۱۲۷۵ هـ . ق تزئینات آیینه کاری را در حرم مطهر انجام داده است.

بقعه مبارکه:
حرم مطهر که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است، زیر گنبد زرین و با شکوه که جلای خورشیدیش، جلوه ملکوتی خدا را تداعی می کند جای دارد. این بنای عظیم هسته مرکزی آیینه آستان قدس رضوی است که بناهای دیگر آن را همچون نگینی در میان گرفته است.
شکل هندسی حرم، تقریباً مربع است و مساحت آن بعد از عملیات توسعه، به حدود ۱۳۹ هزار متر مربع رسیده است. حرم از دو طرف( جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواقها راه دارد و از طرف دیگر (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ به دیگر رواقها و مسجد بالا سر مرتبط هستند، در چهار ضلع حرم چهار صرفه بزرگ به قرینه و مقابل یکدیگر قرار گرفته اند.
از طریق این صفه ها به داخل و خارج حرم رفت و آمد می شود، این صفه ها عبارتند از:
الف) صفه جنوبی:
این صفه در پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو در معبر این صفه جای دارد، این صفه راه ارتباطی رواق دارالحفاظ و روضه منوره است.
ب) صفه شمالی:
این صفه در پشت سر مبارک واقع است و راهی ارتباطی میان حرم و دو رواق دار الفیض و توحید خانه است .
ج) صفه شرقی:
این صفه در ضلع پایین پای متبرک واقع است و از این طریق رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می شود، بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است.
د) صفه غربی یا صفه بالا سر حضرت:
این صفه در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی بین حرم و مسجد بالا سر.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن، قسمتهایی دیگر از حرم، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه:، نمای آن همانند ضلع بالای سر مبارک با کاشی معرق تزئین شد.
در کارنامه دوساله آستان قدس رضوی آمده است افزایش جمعیت کشور که توأم با افزایش علاقه های مذهبی مردم بود، موجب شد تعداد زائران مرقد مطهر و منور ثامن الائمه (ع) به تعداد محسوسی زیاد شود و وسعت حرم جوابگوی انبوه زوار مشتاق نباشد و موجبات ناراحتی آنان فراهم گردد.
از طرف دیگر چون قسمت بالا سر مبارک بتنی و پی سخت داشت و سه طرف دیگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نیروهای جانبی مانند نیروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت واز این رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود و عملیات اوسه پشت سر مبارک از اول آبان ماه ۱۳۵۸ شروع و به مساحت ۱۸ متر مربع  وسعت یافت و نمای آن مانند مسجد بالا سر مبارک کاشی کاری شد.
در ادامه برنامه توسعه داخل حرم و افزایش قدرت ایستادگی گنبد، در اردیبهشت سال ۱۳۵۹ عملیات تجدید بنای اساسی و توسعه دو ضلع پیش رو و پایین پای مبارک به مساحت ۳۶ متر مربع انجام گرفت و در ۲۵ اسفند سال ۱۳۵۹بازگشایی شد و مورد استفاده زائران   قرار گرفت.
در این بازسازی ، در پایین پا تعویض و اندازه آن به مقدار ۷۰/۱ متر افزایش یافت عرض در چهار لتی فعلی ۷۰/۳ متر می باشد. و پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگیر پیدا کرد به گونه ای که زائران به آسانی می توانند تشرف یافته یا هنگام توقف در دارالحفاظ نیز ضریح را مشاهده کنند، علاوه بر آن وضع موجود گنبد حفظ و در مقابل حرکات احتمالی زمین ، نگهداری شده و به تدریج اطراف بقعه مبارکه ضمن بازسازی ها وسعت و گنجایش قابل ملاحظه ای یافت.

سنگ مرقد
قدیمی ترین سنگی که بر فراز حضرت رضا (ع) دیده شده سنگ مرمری به ابعاد ۳۰*۴۰ و قطر ۶ سانتی متر می باشد که در اوایل قرن ششم بر فراز امام (ع) نصب شده است. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است که از نظر تاریخی و نوع خط، کوفی شکسته است و اهمیت فوق العاده دارد.
سر کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح شکل آن نقش بسته است . دومین سنگ
مرقد امام رضا (ع) ظاهراً سنگی از جنس فونسار ( مرمر سفید آهکی) می باشد که به جای آن بر فراز جای داشته، آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ: سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن تورانی پشت یزد است. این سنگ به رنگ سبز چمنی است با ابعاد ۲۰/۲ *۱۰/۱ و قطر یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم، که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ هـ . ش در حرم مطهر درون ضریح بر فراز مرقد   امام (ع) نصب شد.
سنگ پیشین به لحاظ قدمت و آسیب دیدگی همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام رهبری حضرت آیه الله خامنه ای تعویض گردید و به جای آن سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی بر مضجع نورانی امام (ع) نصب شد. بر سطح این سنگ جدید علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولایت و شهادت امام هشتم (ع) نقش بسته است.

صندوق مزار مقدس امام(ع)
به روایت تاریخ بر مرقد امام (ع) علاوه بر سنگ قبر صندوقی نیز تعبیه شده بود که سابقه آن به اوایل قرن هشتم بر می گردد.
عماد الدین ابو جعفر محمد بن علی طوسی معروف به ابن حمزه از علمای قرن ششم که شخصاً شاهد قضیه بوده می گوید: انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده کرامتی از امام، مسلمان شد و در سال ۵۰۰ هـ و ق صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد   نصب کرد.
صندوق دوم:
صندوق چوبی با روکش و میخ های طلا معروف به صندوق عباسی در سال ۱۰۲۲ هـ . ق بر
روی مرقد نصب و دارای تزئینات هنری و گرانبها بوده که پس از گذشت زمان به علت متلاشی شدن ارکان و پایه های آن در سال ۱۳۱۱ هـ و ش از روی مضجع شریف برداشته شد.
صندوق سوم:
صندوقی سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز به رنگ سبز لیمویی بود در چند قطعه که در سال ۱۳۱۱ هـ . ش مرحوم حاج حسین حجار باشی زنجانی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد نصب نمود. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت تا سال ۱۳۷۹ هـ . ش درون ضریح چهارم جای داشت و در این سال هنگام تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید به جای آن در زیر ریح پنجم جای گرفت

فهرست مطالب
مقدمه. ۱
مرحله اول :. ۱
مرحله دوم:. ۱
مرحله سوم:. ۱
زندگی امام رضا ( ع ) :.. ۳
امام آیت حق:. ۳
جایگاه علمی امام:. ۳
مشهد الرضا :. ۷
تاریخچه ی معماری داخلی و خارجی حرم مطهر. ۸
وضعیت حرم مطهر در سال های آغازین.. ۸
سامانیان :. ۹
دیالمه :. ۹
غزنویان:. ۹
سلجوقیان :. ۱۰
خوارزمشاهیان :. ۱۰
تیموریان :. ۱۰
عهد صفویه :. ۱۱
دوره افشاریه:. ۱۱
دوره قاجاریه:. ۱۱
پس از پیروزی انقلاب اسلامی:. ۱۲
اهم فعالیتهای انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم پس از پیروزی انقلاب… ۱۲
فضاهای عبادتی و زیارتی:. ۱۲
فضاهای فرهنگی:. ۱۴
فضاهای خدماتی:. ۱۵
معماری و تزئینات:.. ۱۷
آثار هنری و تزئینات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:. ۱۷
بقعه مبارکه:.. ۱۹
سنگ مرقد.. ۲۱
صندوق مزار مقدس امام(ع). ۲۲
ضریح مقدس:. ۲۳
محرابها:. ۲۶
مسجد بالا سر:. ۲۷
سابقه تاریخی مسجد بالا سر:. ۲۸
گنبد:. ۲۹
پیشینه تاریخی و بانی گنبد:. ۳۰
مناره ها:. ۳۱
رواق ها :. ۳۳
رواق دارالحفاظ:. ۳۳
رواق دار السیاده:. ۳۴
رواق گنبد حاتم خانی:. ۳۴
رواق گنبد الله وردیخان:. ۳۵
رواق توحید خانه:. ۳۵
رواق دارلفیض:. ۳۶
رواق دارالشکر :. ۳۷
رواق دارالشرف:. ۳۷
رواق دارلضیافه :. ۳۸
رواق دارالسعاده :. ۳۸
رواق دارالسلام:. ۳۸
رواق دارالسرور:. ۳۹
رواق دارالعزه :. ۴۰
رواق دارالذکر :. ۴۰
رواق دارالزهد :. ۴۱
رواق شیخ بهائی :. ۴۱
رواق دارالعباده :. ۴۲
رواق دارالاخلاص :. ۴۳
دارالولایه :. ۴۳
رواق دارالاجابه:. ۴۴
رواق دارالهدایه:. ۴۵
رواق دار الرحمه :. ۴۵
رواق دارالحکمه:. ۴۶
رواق دارالحجه:. ۴۶
رواق امام خمینی (ره) :. ۴۷
رواق دارالکرمه:. ۴۷
صحن ها:. ۴۷
صحن انقلاب اسلامی:. ۴۸
ایوان های رفیع صحن انقلاب:. ۴۹
الف) ایوان جنوبی صحن انقلاب ( ایوان طلا):. ۴۹
ب) ایوان غربی صحن انقلاب:. ۴۹
ج) ایوان شمالی صحن انقلاب:. ۵۰
د) ایوان شرقی صحن انقلاب:. ۵۰
سقاخانه نادری:. ۵۱
نقاره خانه:. ۵۱
ساعت بزرگ صحن انقلاب:. ۵۲
نحوه کار ساعت صحن انقلاب:. ۵۳
صحن آزادی:. ۵۳
الف) ایوان غربی یا ایوان طلا:. ۵۴
ب) ایوان شمالی صحن آزادی… ۵۴
ج) ایوان جنوبی صحن آزادی:. ۵۴
د) ایوان شرقی صحن آزادی:. ۵۵
ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی :.. ۵۶
صحن جمهوری اسلامی:. ۵۷
صحن قدس :.. ۵۸
صحن جامع رضوی:. ۵۹
صحن غدیر:. ۶۰
صحن کوثر:. ۶۰
صحن هدایت:. ۶۰
مسجد گوهر شاد:. ۶۱
بست ها:. ۶۳
الف) بست شیخ طوسی:. ۶۳
ب) بست شیخ طبرسی:. ۶۳
ج) بست شیخ حر عاملی:. ۶۳
د) بست شیخ بهایی یا بست قبله:. ۶۴
مدارس علمیه حوزه حرم مطهر. ۶۴
مدرسه  پریزاد:. ۶۴
مدرسه دو در:. ۶۴
بنیاد پژوهشهای اسلامی:. ۶۵
موزه آستان قدس رضوی… ۶۵
مقدمه. ۶۵
درباره موزه های آستان قدس رضوی… ۶۷
اداره حفاظت و مرمت… ۶۷
اداره کارشناسی و معرفی اشیاء. ۶۷
اداره گنجینه ها. ۶۸
گنجینه قرآن و نفایس…. ۶۸
گنجینه تخصصی فرش…. ۶۸
گنجینه تاریخ مشهد.. ۶۹
گنجینه سکه و مدال.. ۶۹
گنجینه تمبر و اسکناس…. ۶۹
گنجینه ظروف… ۶۹
گنجینه سلاحهای گرم و سرد. ۷۰
گنجینه ابزار نجوم و ساعت… ۷۰
گنجینه صدف و حلزون های دریایی… ۷۰
گنجینه هنر نقاشی… ۷۰
گنجینه قالی:. ۷۰
گنجینه نجوم و ساعت:. ۷۳
ساعت خورشیدی ـ توپی… ۷۳
اسطرلاب چوبی… ۷۳
اسطرلاب برنجی… ۷۴
اسطرلاب عبدالائمه. ۷۴
تلسکوپ های شکستی و انعکاسی… ۷۵
گنجینه سلاح گرم و سرد:. ۷۷
گنجینه تمبر و اسکناس :. ۷۸
تمبرهای مشهور این موزه عبارتند از:. ۷۸
تمبر شیر و خورشید.. ۷۸
تمبر ویکتور کاستین.. ۷۸
تمبر نیمه ناصری… ۷۹
اسکناس هزار ریالی پهلوی… ۷۹
گنجینه سکه و مدال:. ۷۹
مجموعه مدالهای جهان پهلوان تختی… ۸۰
گنجینه هنر نقاشی:. ۸۰
گنجینه صدف و حلزون های دریایی:. ۸۲
حلزون ها. ۸۲
حلزون ها ( گاسترو پداها):. ۸۲
حلزونهای پلکانی ( اپی تونیده ). ۸۳
حلزونهای عنکبوتی… ۸۳
حلزونهای چینی مانند ( سیرائیده ). ۸۳
حلزونهای چین خورده. ۸۳
پابر سران ( سفالوپدا). ۸۳
صدف ها یا دو کفه ای ها. ۸۴
خارپوستان.. ۸۴
توتیای دریایی… ۸۴
ستاره دریایی… ۸۴
گنجینه ظروف:. ۸۵
موزه ایران باستان.. ۸۸
موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران.. ۸۸
موزه آبگینه و سفالینه های ایران.. ۸۹
موزه جواهرات ملی… ۸۹
کتابخانه آستان قدس رضوی… ۸۹
معاونت ها و ادارات زیر مجموعه. ۸۹
اطلاعات عمومی و خدمات ویژه. ۹۰
فصل اول: کلیات… ۹۱
ماده۱ ـ تعریف… ۹۱
ماده ۲ـ اهداف… ۹۲
ماده ۳ـ مرکز. ۹۲
ماده ۴ـ مدت فعالیت… ۹۲
ماده ۵ـ تابعیت… ۹۲
ماده ۶ ـ موضوع فعالیت… ۹۲
فصل دوم: ارکان سازمان.. ۹۵
ماده ۸٫٫ ۹۵
ماده ۹٫ ۹۶
ماده ۱۰٫ ۹۶
ماده ۱۱٫ ۹۶
ماده ۱۲٫٫ ۹۶
ماده ۱۳٫٫ ۹۶
ماده ۱۴٫٫ ۹۷
ماده ۱۵٫٫ ۹۷
ماده ۱۶٫٫ ۹۸
ماده ۱۷٫٫ ۱۰۰
ماده ۱۸٫٫ ۱۰۰
ماده ۱۹٫ ۱۰۰
ماده ۲۰٫ ۱۰۰
فصل سوم: حفاظت، ایمنی و ابوابجمعداری… ۱۰۰
ماده ۲۱٫ ۱۰۰
ماده ۲۲٫٫ ۱۰۱
ماده ۲۳٫٫ ۱۰۱
فصل پنجم: مقررات مالی سازمان.. ۱۰۲
ماده ۲۴٫٫ ۱۰۲
ماده ۲۵٫٫ ۱۰۲
ماده ۲۶٫٫ ۱۰۲
ماده ۲۷٫٫ ۱۰۳
ماده ۲۸٫٫ ۱۰۳
ماده ۲۹٫ ۱۰۳
هندوستان.. ۱۰۴
کتابخانه راجه محمود آباد. ۱۰۴
تاریخچه. ۱۰۴
شرح وظایف… ۱۰۵
اهداف… ۱۰۵
بخش های زیر مجموعه. ۱۰۶
بخش قفسه باز بانوان.. ۱۰۸
تاریخچه. ۱۰۸
معرفی… ۱۰۸
خدمات… ۱۱۰
آیین نامه قفسه باز کارکنان بخش گزیده تصاویر بخش تالار مطالعه و گردش کتاب جوانان دختر  ۱۱۰
تاریخچه. ۱۱۰
معرفی… ۱۱۱
خدمات… ۱۱۱
مجموعه. ۱۱۳
آیین نامه تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان کارکنان تصاویر برگزیده بخش تالار قفسه باز آقایان   ۱۱۳
تاریخچه. ۱۱۴
معرفی… ۱۱۴
معرفی تالار قفسه باز آقایان:. ۱۱۴
معرفی تالار مطالعه آزاد:. ۱۱۵
خدمات… ۱۱۵
آیین نامه قفسه باز کارکنان گزیده تصاویر بخش…. ۱۱۶
تاریخچه. ۱۱۶
معرفی… ۱۱۷
خدمات… ۱۱۷
مجموعه. ۱۱۸
آیین نامه تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان کارمندان تصاویر برگزیده بخش مخزن کتاب چاپی    ۱۱۹
تاریخچه. ۱۱۹
معرفی مجموعه. ۱۲۰
موزه هنرهای معاصر. ۱۲۲
موزه هنرهای تزیینی ایران.. ۱۲۲
موزه فرش ایران.. ۱۲۲
کتابخانه آستان قدس :. ۱۲۳
وظایف بخش فناوری اطلاعات و امور رایانه. ۱۲۳
تهیه رایانه و تجهیزات… ۱۲۳
نرم افزار جامع کتابخانه. ۱۲۳
خدمات اطلاعات کتابشناختی… ۱۲۶
خدمات گردش و امانت کتاب… ۱۲۶
خدمات فتوکپی خدمات کتابخانه. ۱۲۷
خدمات اطلاعات کتابشناختی… ۱۲۷
خدمات گردش و امانت کتاب… ۱۲۷
خدمات فتوکپی… ۱۲۷
خدمات اینترنت… ۱۲۸
خدمات میکرو فیلم و عکس نسخه های خطی… ۱۲۹
خدمات اینترنت… ۱۳۰
کتابخانه دیجیتالی… ۱۳۰
کتابخانه مرکزی آستان قدس و شعبات… ۱۳۱
کتاب های چاپی… ۱۳۱
مجموعه نفایس…. ۱۳۲
مجموعه قرآن ها. ۱۳۲
کتاب های خطی… ۱۳۳
نشریات… ۱۳۳
اسناد مکتوب… ۱۳۳
مواد دیداری و شنیداری… ۱۳۴
منابع الکترونیکی… ۱۳۴
نقشه های جغرافیایی… ۱۳۴
سخنی با پیر ، هنرمند.. ۱۳۵
کارگاه طلا کاری صحن آزادی:. ۱۳۹
طریقه کار:. ۱۴۰
کارگاه معرق کاری روی چوب… ۱۴۱
سخن آخر:. ۱۴۲
منابع و مأخذ.. ۱۴۳

منابع و مأخذ
۱٫ اداره کل آستان قدس رضوی
۲٫ موسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی
۳٫ ویژه نامه جامع اماکن متبرکه حرم مطهر، انتشارات آستان قدس رضوی
۴٫ هفته نام اطلاع رسانی حرم مطهر
۵٫ تبلیغات اسلامی حرم مطهر
۶٫ اطلاع رسانی حرم مطهر
۷٫ سایت های مرتبط به حرم مطهر امام رضا